I wojna światowa – przyczyny, przebieg i skutki wielkiego konfliktu

I wojna światowa (1914–1918), zwana Wielką Wojną, była największym konfliktem zbrojnym od czasów napoleońskich. W wyniku zamachu w Sarajewie (28 VI 1914) i narastających napięć międzynarodowych szeregi milionów żołnierzy ruszyły na fronty na wszystkich kontynentach. Wojnę prowadziły dwa główne bloki: sojusznicy Ententy (Wielka Brytania, Francja, Rosja, a od 1915 r. także Włochy i od 1917 r. USA) oraz Państwa Centralne, czyli Trójprzymierze (Niemcy, Austro-Węgry wraz z Imperium Osmańskim i Bułgarią). Konflikt ten pochłonął dziesiątki milionów ofiar i całkowicie zmienił układ polityczny Europy.

Przyczyny I wojny światowej

Główne przyczyny wybuchu konfliktu to przede wszystkim złożone napięcia w Europie:

• System sojuszy: Europejskie potęgi podzieliły się na dwa obozy. Z jednej strony stanęła Ententa (Wlk. Brytania, Francja, Rosja, Serbia, Japonia, od 1915 r. Włochy, od 1917 r. USA), z drugiej – Trójprzymierze (Austro‑Węgry i Niemcy, wspierane przez Imperium Osmańskie i Bułgarię). Taka polaryzacja sprawiła, że lokalny konflikt szybko mógł przerodzić się w wojnę światową.

• Nacjonalizm i imperializm: Rośnie nacjonalizm wśród ludów (np. dążenia serbskie i rumuńskie na Bałkanach) oraz rywalizacja o kolonie i wpływy (mocarstwa budowały potężne armie i floty). Spór o wpływy w Afryce i Azji potęgował napięcia między Niemcami a Wielką Brytanią i Francją.

• Wyścig zbrojeń: Na początku XX wieku zaczęły się zakrojone na szeroką skalę wyścigi zbrojeń – szczególnie budowa potężnych armii lądowych i floty (np. budowa pancerników typu „Dreadnought” w Niemczech i Wlk. Brytanii).

• Iskra wojny – zamach w Sarajewie: 28 czerwca 1914 roku serbski nacjonalista Gavrilo Princip zastrzelił arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, następcę tronu Austro-Węgier. To wydarzenie dało pretekst Austrii do wypowiedzenia wojny Serbii, co zaangażowało kolejne państwa.

Każdy z tych czynników – zwłaszcza system sojuszy – tworzył „tykającą bombę” w Europie. Kiedy jeden z komponentów wybuchł, cały kontynent pogrążył się w wojnie.

Najważniejsze bitwy I wojny światowej

Na frontach Europy toczyły się krwawe bitwy, które stały się symbolami tego konfliktu. Do najważniejszych należą:

• I bitwa nad Marną (5–9 września 1914): Bitwa stoczona na froncie zachodnim w północnej Francji. Oddziały francusko-brytyjskie zatrzymały wtedy niemieckie natarcie na Paryż. Zwycięstwo Ententy na Marnie powstrzymało plan Schlieffena – Niemcy nie zdołali wyeliminować Francji z wojny.

• Bitwa pod Verdun (luty–grudzień 1916): Jedna z najdłuższych i najkrwawszych bitew. Rozpoczęta niemiecką ofensywą na pozycje francuskie w rejonie Verdun. Obie strony poniosły ogromne straty – poległo po kilkaset tysięcy żołnierzy (ok. 338 tys. Niemców i 348 tys. Francuzów). Mimo tego Verdun pozostało w rękach Francuzów, a bitwa zapisała się w pamięci jako „piekło Verdun”.

• Bitwa nad Sommą (lipiec–listopad 1916): Największa bitwa I wojny światowej, stoczona nad rzeką Sommą w północnej Francji. Zaangażowano w nią olbrzymie siły brytyjskie i francuskie przeciw Niemcom. Bitwa pochłonęła ponad milion ofiar (zabitych i rannych) po obu stronach – w ciągu pierwszego dnia zginęło m.in. 20 tys. żołnierzy brytyjskich. Bitwa ta nie doprowadziła do przełamania frontu, ale pokazała ogrom cierpień wojen okopowych.

Wszystkie te walki odbywały się w okolicznościach tzw. wojny pozycyjnej – fronty, zwłaszcza zachodni, utknęły w długich linii okopów, która przetrwała niemal do końca wojny.

Fronty i życie w okopach

Po początkowo szybkich manewrach (m.in. natarcie Niemiec na Francję), konflikt przeobraził się w wojnę pozycyjną, szczególnie na froncie zachodnim. Okopy ciągnęły się od Kanału La Manche po Alzację i nie zmieniały się przez lata. Wojna toczyła się także na innych odcinkach – na froncie wschodnim walki były bardziej ruchome, a do działań przystąpiły również armie włoska, bliskowschodnia (na Bliskim Wschodzie) oraz aliancka kampania na Morzu Śródziemnym i Bałkanach.

Życie codzienne żołnierzy na froncie było przerażająco trudne:

• Warunki sanitarne i higiena: Żołnierze tkwili tygodniami w wilgotnych okopach pełnych błota, wszy i szczurów. Słynna „stopa okopowa” (rozmoczenie stóp) prowadziła do amputacji tysięcy przypadków – np. ok. 20 tys. Brytyjczyków straciło nogę z tego powodu.

• Wyżywienie: Racje były skąpe i monotonne. Na pierwszą linię dostarczano jedzenie minimum kalorii – np. Brytyjczycy wysyłali nawet 3,5 tys. kalorii dziennie w postaci tzw. potrawy Maconochie (zupa z rzepy, marchewki, ziemniaków i odrobiny mięsa). Często jednak zapasy były nieświeże lub brakowało ich wcale, co powodowało biegunki i niedożywienie.

• Codzienna rutyna: Dni zaczynały się o świcie, bo większość ataków miała miejsce rano. Żołnierze naprawiali okopy, patrolowali tzw. ziemię niczyją, nosili amunicję, grzebali zabitych. Gdy zapadał zmrok, odbywały się wszechstronne prace fortyfikacyjne (kopanie nowych okopów, zakładanie drutu kolczastego) – wszystko to w absolutnej ciszy, by nie zdradzić się snajperom. Przez całą służbę żołnierze walczyli z chorobami (tyfus, biegunka), wszy, a także z wszechobecnym błotem i zimnem. Jednym z nielicznych wytchnień były noce, gdy wymieniano patrolami rannych z pola walki lub kradli zapasy wroga.

• Psychika żołnierzy: Wielu ludziom trud zagłady wywoływał dramatyczne przeżycia. Erich Maria Remarque, niemiecki żołnierz i późniejszy pisarz, opisał okopową brutalność: „Staliśmy się groźnymi bestiami. Nie walczymy, ale bronimy się przed zagładą… Nawet diabłów”. Podobnie brytyjski szeregowy W.A. Quinton wspominał jeden z ataków: „Wracali z pierwszej linii, potykając się i przewracając. Krwawy strumień tryskał z rannych…”. W okopach wielu żołnierzy przestało już uważać się za ludzi i walczyło „na śmierć” z bezlitosną bezosobową siłą odwetu.

Wpływ wojny na ludność cywilną

I wojna światowa miała ogromny wpływ także poza frontami. Podczas działań zbrojnych zginęło około 9,5 mln żołnierzy, a kolejne 20 mln zostało rannych. Ogromne straty poniosły m.in. Niemcy (około 2 mln zabitych) i Rosja (około 1,8 mln), co zachwiało demografią w krajach zwycięzców i pokonanych. Wiele społeczeństw przeżywało niedobory żywności i traumę wojenną – co trzeci żołnierz wrócił ranny lub kaleką, a rodziny pozostawały bez ojców i braci. Dodatkowo, tuż po zakończeniu działań zbrojnych wybuchła pandemia grypy „hiszpanki” (1918–1919), która może pochłonęła od 20 do 50 milionów istnień na całym świecie – znacznie więcej niż sama wojna.

Mimo to w niektórych regionach wojna przyniosła także pozytywne zmiany społeczno-polityczne. Rozpadły się wielonarodowe imperia (Austro-Węgry, Imperium Osmańskie, w 1917 r. upadło carstwo rosyjskie na rzecz ZSRR), a z popiołów starych mocarstw powstały nowe państwa narodowe. Dzięki postanowieniom końcowego traktatu pokoju Polska odzyskała niepodległość po 123 latach zaborów, odzyskując m.in. dostęp do morza. Z kolei w Wielkiej Brytanii i innych państwach alianckich kobiety, które podczas wojny masowo pracowały w przemyśle, domagały się praw wyborczych – co w ciągu następnej dekady doprowadziło do przyznania im pełnych praw obywatelskich.

Nowe technologie wojskowe

I wojna światowa była pierwszym konfliktem masowo wykorzystującym nowoczesną technologię. Wprowadzono i udoskonalono wiele rodzajów broni i sprzętu:

• Karabin maszynowy i artyleria: Wielkokalibrowe karabiny maszynowe oraz artyleria dalekiego zasięgu decydowały o skali zabijania. Połacie pola ostrzeliwano z kilometra, co przynosiło gigantyczne straty piechocie przy każdym ataku.

• Broń chemiczna: Niemcy jako pierwsi wprowadzili gazy bojowe. 22 kwietnia 1915 r. wypuścili 150 ton chloru w kierunku francuskich pozycji na froncie zachodnim – gęsty toksyczny obłok zalał okopy i zabił około 1000 żołnierzy, a 2–3 tys. okaleczył. Później stosowano coraz groźniejsze gazy (np. iperyt), które wprowadziły przestrach i ogromne cierpienia.

• Lotnictwo: Po raz pierwszy samoloty miały znaczące zastosowanie militarne. Masowo używano samolotów rozpoznawczych, myśliwskich i bombowych. Lotnictwo otworzyło nowy teatr działań, umożliwiając ostrzał pozycji z powietrza czy zwiad tysięcy czołgów i taborów nieprzyjaciela. Jak zauważono, „Czołgi i samoloty, które pierwszy raz pojawiły się właśnie podczas I wojny, sprawiły, że wojna pozycyjna przeszła do historii”.

• Czołgi: Pod koniec wojny po raz pierwszy wprowadzono czołgi. Najsłynniej – 20 listopada 1917 – Brytyjczycy użyli 324 czołgów w bitwie pod Cambrai, przełamując niemieckie okopy i pokazując, że pancerz może rozstrzygać losy walki.

• Flota i okręty podwodne: Wojna morska obejmowała bitwy pancerników, ale też pierwszy masowy użytek okrętów podwodnych. Niemieckie U-Boty próbowały przerwać aliancką blokadę morza, zatapiając statki handlowe (m.in. zatopienie Lusitanii w 1915 r.), co pogłębiało straty militarne i cywilne.

Nowe technologie znacznie zwiększyły zasięg i skuteczność walki. Wprowadzona na szeroką skalę broń automatyczna, chemiczna i pancerna uczyniła I wojnę światową zapowiedzią całkowicie mechanizowanego – i przez to straszliwego – sposobu prowadzenia wojen.

Skutki I wojny światowej i Traktat wersalski

Po czterech latach okopowej wojny pozycyjnej nastąpiło zawieszenie broni w listopadzie 1918 r. W lipcu 1919 r. podpisano traktat pokojowy w Wersalu, który formalnie zakończył wojnę. Wprowadził on radykalne zmiany: państwa Centralne poniosły klęskę, zlikwidowano dawne imperia Świętego Przymierza, a mapa Europy została przerysowana. Wyznaczono granice nowych państw – odrodzona Polska i Litwa, Czechosłowacja, Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (Jugosławia) – a wielkie imperia utraciły kolonie. Na politycznej scenie wzrosła rola USA i powstał Ligi Narodów (Liga Narodów), chociaż bez realnej siły egzekwującej.

Traktat wersalski podpisany 28 czerwca 1919 r. w sali lustrzanej pałacu w Wersalu zatwierdził nowy porządek po wojnie. Postanowienia były jednak drastyczne: Niemcy zostały obarczone całkowitą odpowiedzialnością za wojnę (słynna klauzula wojny art. 231), co automatycznie nakładało na nie duże reparacje wojenne. Postanowienia te wywołały gniew w Niemczech – niemieccy dowódcy i politycy potępili warunki pokoju. Kanclerz Philipp Scheidemann nazwał je „tak dalece nie do przyjęcia, że nie mogę uwierzyć, aby cały świat mógł je tolerować”. Z kolei prezydent Woodrow Wilson słusznie przewidział, że Niemcy pod tym ciężarem będą traktowane „w pogardzie niczym trędowaci” na dekady. Traktat wzmocnił przekonanie wielu Niemców o „ciosie w plecy” (Dolchstosslegende) – mitycznym ataku zdrajców wewnętrznych – co w kolejnych latach przyczyniło się do radykalizacji politycznej i dojścia nazistów do władzy.

Mimo surowych warunków niemieckich, traktat przyniósł także pozytywne efekty dla Polski. Już 28 czerwca 1919 r. polska delegacja (Paderewski i Dmowski) podpisała pokój, dzięki któremu Polska odzyskała niepodległość po 123 latach niewoli, otrzymując dostęp do morza i ziemie zaboru pruskiego. Jak podkreślono w polskiej rezolucji, Wersal „przypieczętował powrót Polski na mapę Europy i świata”.

Ogrom strat i zmiany pociągnęły także następstwa dalekosiężne. Premier Francji Georges Clemenceau z nadzieją apelował po wojnie: „Chcemy uniknąć powtórzenia się katastrofy, która świat pogrążyła we krwi. Musimy pozostać złączeni, aby wspólnota narodów mogła istnieć”. Niestety, mimo nadziei pokojowego ładu, I wojna nie rozwiązała wszystkich sporów międzynarodowych. Jak konstatuje encyklopedia: „Mimo ogromu strat… wojna ta nie rozwiązała większości konfliktów, co 21 lat później doprowadziło do wybuchu II wojny światowej”.

Dziedzictwo I wojny światowej

Dziedzictwo I wojny światowej to przede wszystkim świadomość, że „stary świat” się skończył. Wojna pochłonęła około 14 mln żołnierzy i zdezorganizowała całe społeczeństwa. Zniknęły monarchie i imperia, a w ich miejsce powstała Rzeczpospolita Polska, Czechosłowacja, Związek Radziecki i inne nowe kraje. Wojenne doświadczenia wpłynęły też na kulturę i mentalność – jak pisał Ernich Maria Remarque, żołnierze wyszli z wojny z poczuciem, że „wojna zepsuła nas do wszystkiego” (bo już nie byli tą samą młodzieżą gotową zdobywać świat).

Wspomnienie Wielkiej Wojny kształtowało politykę i społeczeństwa całego XX wieku. Liga Narodów, dekolonizacja, rewolucje 1917 r. i walka o prawa człowieka – wszystko to było w pewnym stopniu konsekwencją doświadczenia 1914–1918. Jednak największą lekcją okazało się to, że niezależnie od najlepszych intencji, niewyjaśnione konflikty i poczucie krzywdy mogą prowadzić do kolejnych tragedii. Pozostawione nierozwiązane tarcia stały się zalążkiem drugiej, jeszcze bardziej niszczycielskiej wojny – co stało się najtragiczniejszą spuścizną I wojny światowej dla przyszłych pokoleń.

Źródła: Literatura i serwisy historyczne – m.in. Wikipedia (hasła „I wojna światowa” oraz bitwy – Marna, Verdun, Somma), artykuły edukacyjne (e-podręczniki.gov.pl), Focus.pl i Dorzeczy.pl (opisy życia w okopach), CiekawostkiHistoryczne.pl (analiza traktatu wersalskiego) oraz cytaty z wojennych wspomnień i literatury (E. M. Remarque).