Okopowa wojna: tło historyczne i front zachodni

Wielka Wojna zaskoczyła żołnierzy obu stron rozmiarem i bezwzględnością. Na początku 1914 roku społeczeństwa (Ententy i państw centralnych) rozpalał entuzjazm – w sierpniu 1914 roku tysiące zmobilizowanych wierzyło, że wojna skończy się jeszcze przed Świętami Bożego Narodzenia. Rzeczywistość okazała się jednak brutalna: po klęsce planu Schlieffena walki nie zakończyły się szybko, lecz przekształciły się w długotrwałą wojnę pozycyjną. Na froncie zachodnim – głównym teatrum działań – okopy ciągnęły się od wybrzeży Kanału La Manche aż po Szwajcarię, łącznie około 40 tysięcy kilometrów rowów. Między tymi okopami – pas „ziemi niczyjej” – zalegały leje po tysiącach pocisków i sterty ruin. Jak podkreśla Dzieje.pl, z powodu charakteru walk front zachodni nazywany był wojną pozycyjną – żołnierze obu stron przesiadywali w okopach miesiącami, a każde wyjście „na ziemię niczyją” groziło śmiertelnym ostrzałem. Pierwsze lata wojny przyniosły ogromne straty – np. bitwa pod Verdun (luty–grudzień 1916) pochłonęła około 700 tys. ofiar po obu stronach. W armiach zaborczych walczyło w sumie ok. 2,9 mln żołnierzy polskiego pochodzenia, z których ok. 530 tys. poległo, zmarło lub zaginęło. W takich realiach konflikt – często zwany „wojną okopową” – stał się dla szeregowych piechurów prawdziwym piekłem.

Warunki życia i codzienność w okopach

Brytyjscy żołnierze odpoczywają w okopie na froncie zachodnim (1915). Codzienna rzeczywistość żołnierzy w okopach była ekstremalnie uciążliwa – wręcz przypominała „otwarte więzienie”. Krajobraz przed liniami frontu zmieniał się w koszmar: wszędzie zalegały leje po pociskach, zniszczone budynki i ciała poległych. Wiosną i zimą woda gruntowa zalewała wykopy (łącznie z prowizorycznymi latrynami) – żołnierze brodzili wtedy po pas w błocie i fekaliach, co wywoływało m.in. groźną „stopę okopową” (częstość zachorowań sięgała 20 tys. przypadków w pierwszej zimie wojny). Dodatkowo toczyła się codzienna walka z plagą wszy i trupich szczurów: gryzonie (zwane „trupimi”) nie bały się wejść nawet na śpiących żołnierzy i gryzły zapasy jedzenia, uniemożliwiając wypoczynek. W takich warunkach nawet drobne obrażenia i choroby mogły skończyć się śmiercią z powodu braku higieny i opieki medycznej. Ciągły głód, zimno i zagrożenie śmiercią, połączone z ostrzałami artyleryjskimi, wywoływały u wielu trwały paraliżujący stres. Zespoły długotrwałego bombardowania („nerwica okopowa” lub shell shock) nadawały ludziom poczucie bezbronności i obłędu.

Techniki przetrwania i rozrywki

Żołnierze próbowali na wiele sposobów oswoić nudę i strach na froncie. Po godzinach w okopach angażowali się w różne zajęcia, które choć na chwilę odciągały myśli od niebezpieczeństwa:

• Obserwacja walk powietrznych: manewry samolotów stały się wielką atrakcją. W miarę możliwości wielu żołnierzy nawet wychodziło z kryjówek, aby z zachwytem (i ryzykiem życia) obserwować powietrzne dogfighty.

• Gry i czytanie: wieczory w okopach wypełniały partie w karty lub kości oraz lektury książek i gazet nadsyłanych z tyłów. Żołnierze pisali listy do rodzin, duchownych i znajomych – nieraz także kroniki frontowe – a prasa zachęcała ich do nadsyłania relacji. Przykładowo katolicki „Przewodnik” publikował listy z frontu i prosił o więcej takich świadectw.

• Wspólnota i muzyka: w obozach rezerwowych i kasynach polowych żołnierze wspólnie śpiewali żołnierskie piosenki oraz tańczyli. Tam, gdzie służyli Polacy, szczególną popularnością cieszyły się pieśni narodowe – „nasi chłopcy umieją nadzwyczajnie piękne piosenki”, wspominano. Wspólne zabawy, śmiech i historie opowiadane przy ogniu pomagały zachować resztki normalności i podtrzymywać morale.

Wpływ psychiczny wojny na żołnierzy

Przetrwałość w bezustannym zagrożeniu u większości prowadziła do załamania nerwowego. Pierwsze godziny czy dni spędzone pod ostrzałem karabinów maszynowych i dział wywoływały nagły, paraliżujący lęk – nic dziwnego, że francuski weteran Gabriel Chevallier opisał wcześniejsze bombardowania jako tak straszliwe, że „ci, którzy zostali oszczędzeni, zaczynają tracić rozum”. Początkowo dowództwa armii często lekceważyły objawy stresu bojowego i nazywały chorych symulantami lub tchórzami, niekiedy nawet rozstrzeliwano żołnierzy, którzy z trwogi nie mogli wrócić do okopów. Jednak liczba przypadków się natężała. Do końca 1914 r. u około 10% brytyjskich oficerów i kilku procent szeregowców odnotowywano symptomy nerwicy frontowej. W miarę trwania wojny problem urósł lawinowo – pod koniec 1918 r. zdiagnozowano około 80 tys. chorych żołnierzy wymagałych opieki psychiatrycznej. Dopiero wtedy środowiska medyczne uznały, że to rzeczywista trauma psychiczna wywołana okopową rzeczywistością, a nie alkohol czy simula. Termin „shell shock” na stałe wszedł do języka, podkreślając niszczący wpływ ostrzałów artyleryjskich na morale i umysł żołnierzy.

Społeczeństwo i opinia publiczna

Pierwsze lata wojny były też ciężkim egzaminem dla społeczeństw. Na początku konflikt był powszechny optymizm – oczekiwano rychłych zwycięstw i powrotu żołnierzy na święta. Jednak po kilku miesiącach masowe ofiary i doniesienia z okopów burzyły te nadzieje. Już w Boże Narodzenie 1914 roku zmęczeni żołnierze obu stron spontanicznie przerwali walki – wyszli ze swych okopów, wspólnie śpiewali kolędy i nawet grali w piłkę na ziemi niczyjej. To wydarzenie („rozejm bożonarodzeniowy”) stało się symbolem ludzkiego zmęczenia wojną i bezsensu dalszej walki. Wcześniej papież Benedykt XV zaapelował o zawieszenie broni na święta, ale jego wezwania zostały zignorowane. Na tyłach rodziny wysyłały żołnierzom paczki z jedzeniem, ciepłymi ubraniami i drobiazgami – starano się choć w ten sposób przywrócić frontowi atmosferę świąt. Z czasem jednak władze i opinię publiczną dotarł ciężki bilans wojenno–obywatelski. Dziesiątki tysięcy rodzin żegnały poległych; w armiach zaborczych straciło życie ponad pół miliona żołnierzy polskiego pochodzenia. Takie liczby – oraz doniesienia z frontu – wywołały na koniec wojny silne nastroje wojennej rezygnacji i żądania pokoju. Powojenna pamięć o „piekle okopów” stała się przestrogą przed kolejnym konfliktem, a opinia publiczna zaczęła coraz głośniej domagać się sprawiedliwych rozliczeń i zabezpieczeń na przyszłość.

Bibliografia: wybrane opracowania źródłowe i relacje żołnierskie: Archiwum Państwowe w Szczecinie, Życie codzienne na frontach I wojny światowej; serwisy Historia Dorzeczy (Piekło okopów… jak wyglądało życie żołnierzy na pierwszej linii frontu), Focus.pl (I wojna światowa – życie w okopach); portal izba.centrum.zarow.pl (M. Jankowski, Życie i śmierć w okopach I wojny światowej); portale CiekawostkiHistoryczne.pl (Nerwica frontowa) oraz Hrabiatytus.pl (Sposoby na nudę w okopach); portale Dzieje.pl/Niepodległa (Rozejm bożonarodzeniowy i 500 tys. Polaków straciło życie…). Ponadto relacje uczestników i publikacje historyków, w tym listy frontowe i pamiętniki z epoki.