Cisza przed burzą: polityka ustępstw wobec Hitlera i jej konsekwencje

W drugiej połowie lat 30. XX wieku europejskie mocarstwa zachodnie szukały sposobu, by uniknąć kolejnego krwawego konfliktu. W wyniku tego powstała polityka ustępstw wobec agresywnych żądań Hitlera, której kulminacją był układ monachijski z 1938 roku. Londyn i Paryż wierzyły, że oddanie Niemcom części Czechosłowacji zapewni pokój – stało się jednak inaczej. Wręcz przeciwnie: historia pokazała, że przyjęcie przez Brytyjczyków i Francuzów postawy appeasementu jedynie odsunęło wybuch wojny o niecały rok.

Tło polityczne i przyczyny polityki appeasementu

Powojenny upadek gospodarczy, pamięć I wojny światowej oraz silne nastroje antywojenne w społeczeństwach Francji i Wielkiej Brytanii sprawiły, że idea konfrontacji z Hitlerem nie zyskiwała poparcia. Brytyjczycy i Francuzi doskonale zdawali sobie sprawę z własnej słabości militarnej i gospodarczej po I wojnie. W czasach Wielkiego Kryzysu i narastającego nazizmu obywatele obu krajów nie chcieli kolejnego ogromnego wysiłku zbrojnego, a partie polityczne obawiały się opinii publicznej. Jednocześnie Organizacja Narodów Zjednoczonych nie miała realnej siły do wymuszenia pokoju, a Stany Zjednoczone pozostawały izolacjonistyczne. W efekcie rządy Londynu i Paryża uznały, że lepiej zyskać na czasie, przyjmując strategię kompromisu z agresorem.

• Trauma I wojny światowej: Masowe ofiary wojny i koszty materialne sprawiały, że opinia publiczna oczekiwała każdej formy uniknięcia starcia z Niemcami.

• Kryzys gospodarczy: Wielki Kryzys lat 30. znacznie osłabił gospodarki Zachodu, ograniczając zdolność budowy silnych armii.

• Słaba gotowość militarna: Zarówno Francja, jak i Wielka Brytania były nieprzygotowane do natychmiastowej wojny – brakowało powszechnego poboru i nowoczesnego uzbrojenia.

• Polityka zagraniczna: Francja po fiasku własnej inicjatywy paktu wschodniego (z 1934 r.) coraz chętniej odstępowała przywództwo Anglii. Brytyjczycy z kolei starali się oddalić Włochy od Niemiec, żeby odciągnąć przeciwnika od sojuszy agresywnych, co ostatecznie zbliżyło je do Hitlera.

Wszystkie te czynniki sprawiały, że władze wielkich mocarstw uznały politykę ugody za najbardziej praktyczny sposób zachowania względnego pokoju.

Kolejne ustępstwa wobec Hitlera (1936–1938)

Zanim doszło do Monachium, Hitler testował wyrozumiałość Zachodu kilkakrotnie. W marcu 1936 roku wojska niemieckie wtargnęły do zdemilitaryzowanej Nadrenii – franko-brytyjskie władze ograniczyły się do słownych protestów i nie podjęły działań militarnych. Mimo jawnego pogwałcenia zapisów traktatowych Niemcy trwale opanowali region. Podobnie przyjęto listopadową aneksję Austrii (Anschluss) w marcu 1938 roku. Zachód zaakceptował ten fakt jako „gotową sprawę” i z nadzieją przyjął zapewnienie, że Hitler zatrzyma się na tym etapie, co okazało się błędem. Przyjęcie Anschlussu przez Francję i Wielką Brytanię stało się jednym z istotnych aktów appeasementu – pozwoliło Hitlerowi na dalszą ekspansję niemieckiej potęgi bez przeszkód.

Hitler, czując słabość Zachodu, żądał więcej. W czerwcu 1938 roku zażądał przyłączenia niemieckojęzycznych Sudetów z Czechosłowacji. Czechy posiadały sojusz z Francją i traktat z ZSRR, ale Ani Francja, ani Wielka Brytania nie chciały stracić czasu na konflikt. W maju 1938 nowy brytyjski premier Neville Chamberlain rozmawiał z Daladierem – obaj zgodzili się, że jedyną szansą na pokój jest oddanie części spornych ziem Niemcom. Chamberlain publicznie nie wierzył, aby Hitler chciał zburzyć całą Czechosłowację, i sugerował Czechosłowakom dobrowolne ustępstwa. Ta wiara, że poprzez kompromis można zaspokoić roszczenia dyktatora, była typowa dla polityki appeasementu.

Kulminacja appeasementu: układ monachijski 1938

W obliczu narastającego napięcia latem 1938 r. Wielka Brytania i Francja doprowadziły do konferencji w Monachium, na którą zaproszono jedynie przedstawicieli Niemiec, Włoch, Francji i Wielkiej Brytanii. Rząd czechosłowacki nie brał udziału w negocjacjach. W nocy 29–30 września 1938 roku podpisano układ monachijski. Jego zapisy przewidywały przekazanie Hitlerowi Sudetów, do 10 października 1938 r. miały się tam ewakuować siły czechosłowackie, a pozostałe granice miały zostać ostatecznie ustalone. Część sporów rozstrzygnięto nawet plebiscytami lokalnymi. W zamian Führer obiecał zaniechać roszczeń wobec reszty Czechosłowacji – co miało gwarantować pokój. De facto jednak układ spisał na straty niepodległość Czechosłowacji.

O sukcesie konferencji opowiadał później sam Chamberlain. W Londynie premier słynnie zadeklarował, że po raz drugi w historii powrócił z Niemiec niosąc „pokój na nasz czas”. To hasło oddawało powszechną wtedy nadzieję, że ustępstwa Hitlerowi wystarczą.

Reakcje na monachijską ugodę

Po powrocie z Monachium apel Chamberlaina został przyjęty z entuzjazmem przez wielu Brytyjczyków, jednak nie brakowało głosów krytyki. Winston Churchill w Parlamencie nazwał układ „całkowitą i bezwzględną klęską” dla Europy. Ostrzegał, że polityka appeasementu „głęboko nadszarpnęła i być może śmiertelnie zagroziła bezpieczeństwu” Wielkiej Brytanii i Francji. Inni wskazywali, że Zachód zdradził sojusznika – niezaproszeni Czesi znaleźli się w sytuacji bez wyjścia: albo zaakceptować narzucone warunki, albo walczyć samotnie. Czeski prezydent Emil Hácha, zastraszony groźbą bombardowań, wybrał kapitulację, zgadzając się na oddanie Sudetów wbrew woli większości obywateli.

Od appeasementu do wojny: przyczyny II wojny światowej

Porozumienie monachijskie chwilowo przesunęło wybuch konfliktu, ale nie usunęło jego przyczyn. Hitler traktował obietnice ustępstw jako słabość adwersarzy i nadal prowadził agresywną politykę. Już 15 marca 1939 roku, niespełna pół roku po Monachium, niemieckie wojska wkroczyły do pozostałych Czech. Resztę kraju przekształcono w Protektorat Czech i Moraw, a Słowacja ogłosiła się państwem satelickim. Francja i Wielka Brytania zostały ośmieszone – ich nadzieja, że Hitler zatrzyma się na Sudetach, okazała się płonna. Nazistowski reżim umacniał się bez przeszkód: zajęte tereny Sudetów dały Niemcom fabryki i surowce, co wzmacniało ich potencjał wojenny.

Kluczowe przyczyny wojny wypływające z polityki appeasementu to m.in.:

• Umocnienie Hitlera: Ustępstwa zachodnich mocarstw pozwoliły Niemcom odbudować siły i zbudować silniejszą armię, co ostatecznie sprowadziło na Europę “grozę II wojny światowej”.

• Rozpad Czechosłowacji: Po oddaniu Sudetów Czechosłowacja straciła zdolność obronną i w 1939 r. utraciła resztę terytorium na rzecz III Rzeszy. Dodatkowo fragmenty dawnych południowych Czech przyłączono do Polski i Węgier, co wzmocniło pogląd o słabości pokojowego zabezpieczenia frontów.

• Zmiana geopolityki: Zaniechanie aktywnej obrony Europy Środkowej uświadomiło Stalinowi, że Zachód nie zamierza szybko powstrzymać Hitlera. W rezultacie ZSRR zawarł z Niemcami pakt o nieagresji (Ribbentrop–Mołotow), co umożliwiło Hitlerowi bez przeszkód zaatakować Polskę.

• Wybuch II wojny: Po bezskutecznych próbach dalszych ustępstw polskich przywódcy otrząsnęli się i zagwarantowali Polsce wsparcie militarne – jednak Hitler na porozumieniach nie zakończył. 1 września 1939 Niemcy napadły na Polskę, a dwa dni później Anglia i Francja wypowiedziały wojnę III Rzeszy.

Lista najważniejszych konsekwencji polityki appeasementu:

• Wzmocnienie III Rzeszy – Niemcy zyskały czas i środki na modernizację armii.

• Dyskretyzacja mniejszych sojuszy – zdruzgotana Francja nie zdołała już pomóc swoim sojusznikom środkowoeuropejskim.

• Utrata niezależności Czechosłowacji – kraj rozpadł się, a utrata Sudetów zapoczątkowała jego całkowitą okupację w 1939 r..

• Zmiana układów międzynarodowych – porażka appeasementu skłoniła Stalina do zwrócenia się ku paktowi z Hitlerem.

• Wybuch II wojny światowej – ostatnią konsekwencją stał się masowy konflikt zbrojny, który dowiódł, że ignorowanie żądań agresora było śmiertelnym błędem.

Źródła: analiza literatury historycznej, w tym dzieł A. Czapiewskiego i J. Tyszkiewicza, opracowań popularnonaukowych (m.in. Histmag, „Wszystko co Najważniejsze”) oraz materiałów archiwalnych i encyklopedycznych (m.in. Britannica, USHMM) dotyczących układu monachijskiego i polityki appeasementu. Szczegółowe przypisy znajdują się przy odpowiednich fragmentach tekstu.