Japonia i Pacyfik: Wojna na drugim końcu świata

Tło konfliktu w Azji i na Pacyfiku

Na początku XX wieku Japonia dążyła do ekspansji w Azji, co doprowadziło do wojny chińsko-japońskiej (1937–1945) oraz rywalizacji z mocarstwami zachodnimi. Coraz większy wpływ w Chinach, poszukiwanie surowców i podporządkowanie regionu Morza Wschodniochińskiego budziły obawy USA. W latach 1940–41 Japonia zawarła pakt „Berlin–Rzym–Tokio” z Niemcami i Włochami, a Stany Zjednoczone nałożyły na nią embargo na ropę. Amerykańskie sankcje miały wymusić wycofanie się Japończyków z Chin, lecz ich konsekwencją było przyspieszenie japońskich planów militarnych. Jak zauważa Polskie Radio, „japonii włączyła się do II wojny światowej” dopiero po ataku na USA. W literaturze wojennej okres „wojny na Pacyfiku” zwykle obejmuje działania od 7 grudnia 1941 (Pearl Harbor) do 2 września 1945 (kapitulacja Japonii), czyli konflikt między Cesarstwem Japonii a aliantami pod przewodnictwem Stanów Zjednoczonych.

Atak na Pearl Harbor – początek wojny na Pacyfiku

Niespodziewany atak japoński na amerykańską bazę w Pearl Harbor (Wyspy Hawajskie) 7 grudnia 1941 roku uruchomił pełnoskalową wojnę między USA a Japonią. O świcie samoloty i okręty cesarskiej floty pod dowództwem adm. Isoroku Yamamoto dokonały nalotu bez wcześniejszego wypowiedzenia wojny. Rozmiary klęski Amerykanów były ogromne: tego dnia zginęło około 2400 żołnierzy i marynarzy USA, ponad 160 samolotów zostało zniszczonych, a ok. 20 okrętów zatopionych lub uszkodzonych. W rezultacie USA straciły inicjatywę na najbliższe miesiące, co jak podaje Polskie Radio „pozwoliło Japończykom zachować inicjatywę strategiczną… przez następne pół roku”.

Amerykańska opinia publiczna i polityka zareagowały zdecydowanie – 8 grudnia 1941 prezydent Franklin D. Roosevelt wygłosił słynne przemówienie do Kongresu, w którym nazwał dzień ataku „datą, która pozostanie w niesławie” (ang. „a date which will live in infamy”). W tym przemówieniu podkreślił, że napad ten był zaplanowany i bezwzględny. Po ataku na Pearl Harbor Japonia wypowiedziała wojnę USA, a 8 grudnia Amerykanie z kolei wypowiedzieli wojnę Japonii, oficjalnie wkraczając do II wojny światowej na Pacyfiku.

Przełomowe bitwy na frontach Pacyfiku

Po początkowych sukcesach Japończyków (tzw. „japońskim blitzkriegu” od grudnia 1941 do czerwca 1942) konflikt przybrał obrót korzystny dla aliantów. Przykładem była bitwa na Midway (4–7 czerwca 1942), w której Japonia straciła cztery lotniskowce, tracąc znacznie przewagę morską. Wg opracowania historyków, po bitwie pod Midway utrata lotniskowców przechyliła balans sił na korzyść USA. Następnie Amerykanie odnieśli zwycięstwa w kampanii wokół wyspy Guadalcanal (sierpień 1942 – luty 1943). Jak podaje wikipedia: „wygrana USA na Guadalcanal (8 lutego 1943) sprawiła, że Japończycy stracili całkowicie inicjatywę i przeszli do obrony”. Od tego momentu Amerykanie wdrożyli strategię „przeskakiwania” przez kolejne wyspy zajęte przez Japończyków, stopniowo zbliżając się do archipelagu japońskiego.

Wojna wyspowa i Iwo Jima

W 1944–45 alianci kontynuowali „wojnę wyspową” (island-hopping), zdobywając między innymi wyspy Marianów i Okinawę, skąd można było bombardować Japonię. Jedną z najbardziej brutalnych bitew był szturm na Iwo Jimę (19 lutego – 26 marca 1945). Amerykańskie korpusy piechoty morskiej obsadziły tę japońską wyspę wulkaniczną, ważną jako lotnisko-nasłuchowiec i miejsce awaryjne dla amerykańskich bombowców. Na wystawie Muzeum Korpusu Piechoty Morskiej (USA) zobrazowano słowa Adm. Chestera W. Nimitza: „Among those who served on Iwo Jima, uncommon valor was a common virtue.” Cytat ten podkreślał heroizm Amerykanów zdobywających wyspę [tłum.: „Wśród walczących na Iwo Jimie niezwykła odwaga była powszechną cnotą”].

Bitwa o Iwo Jimę pochłonęła ogromne straty po obu stronach. W 36 dniach walk Japończycy stracili ok. 22 tys. zabitych (niemal wszyscy obrońcy zginęli), zaś Amerykanie zanotowali ponad 24 tysiące ofiar (w tym ok. 6,800 zabitych i rannych). Według historyka Normana Coopera, „średnio w każdym polu wielkości boiska futbolowego ginął ponad jeden Amerykanin i pięciu Japończyków”. Admirał Nimitz podsumował tę ofiarną batalię słowami cytowanymi na muzealnych ekspozycjach: “Among those who served on Iwo Jima, uncommon valor was a common virtue.”. Zdobycie Iwo Jimy dało aliantom strategiczną bazę lotniczą i ratunkową, lecz kampania ta dowiodła, jak bezwzględnie walczyli obrońcy Pacyfiku.

Bomby atomowe – Hiroszima i Nagasaki

Wiosną 1945 naukowcy amerykańscy testowali broń jądrową w ramach Projektu Manhattan. Po zajęciu Okinawy planowano inwazję na główne wyspy Japonii, jednak Stany Zjednoczone zdecydowały się zastosować ostateczne środki. 6 sierpnia 1945 USA zrzuciły bombę atomową “Little Boy” na Hiroszimę, a 9 sierpnia bombę „Fat Man” na Nagasaki. W przemówieniu radiowym tego dnia prezydent Harry S. Truman ogłosił: „Amerykański samolot zrzucił bombę na Hiroszimę […] To jest bomba atomowa […] Japończycy rozpoczęli wojnę z powietrza w Pearl Harbor. Teraz zostali odpłaceni z nawiązką”.

Skutki użycia broni nuklearnej były katastrofalne. Do końca 1945 roku w Hiroszimie zginęło ok. 140 000 ludzi, a w Nagasaki ok. 74 000, przede wszystkim cywilów. Niemal cały obszar miast został zniszczony, a pozostali przy życiu cierpieli z powodu chorób popromiennych. Choć budowa bomby atomowej miała zakończyć wojnę i oszczędzić ofiar inwazji, decyzja ta do dziś budzi kontrowersje. Wielu historyków i obserwatorów podkreśla jednak, że po zrzuceniu bomb Japonia – pozbawiona już realnej zdolności militarnej – zgodziła się na bezwarunkową kapitulację.

Okupacja Japonii i zmiany po wojnie

9 sierpnia Japonia ogłosiła kapitulację, a formalne podpisanie bezwarunkowej kapitulacji nastąpiło 2 września 1945 roku na pancerniku USS Missouri. Po wojnie Cesarstwo Japonii przestało istnieć. Stany Zjednoczone przeprowadziły okupację Japonii, kierowaną przez gen. Douglasa MacArthura. Zgodnie z oficjalnym raportem Departamentu Stanu USA, w latach 1945–1952 „siły okupacyjne USA […] wprowadziły wszechstronne reformy militarne, polityczne, gospodarcze i społeczne”.
Pod protektoratem Aliantów Japonia rozwiązała armię, przyjęła nową, demokratyczną konstytucję (z artykułem 9 zakazującym wojny) i przeprowadziła reformę rolną. Wprowadzono też wiele reform społecznych i ekonomicznych – warunki życia obywateli znacząco się polepszyły. W rezultacie zniszczone wojną państwo z czasem stało się jednym z najpotężniejszych gospodarczo krajów świata.

W relacjach międzynarodowych wojna na Pacyfiku wywarła dalekosiężny wpływ. Japonia pod okupacją amerykańską stała się sojusznikiem USA w Azji (formalnie układy pokojowe podpisano w 1951 roku). Równocześnie koniec wojny zapoczątkował erę zimnej wojny w Azji – głównie między USA i ZSRR na Dalekim Wschodzie. Doświadczony japoński naród na długo uczynił z pokoju priorytet: pamięć o Hiroszimie i Nagasaki wpłynęła też na późniejsze ruchy pacyfistyczne i debatę o rozbrojeniu nuklearnym. Jak podkreślają historycy, „dalsze losy Japonii odmieniły się nie do poznania”: kraj z militarnego agresora stał się demokratycznym partnerem Zachodu.

Gdzie szukać więcej informacji? Muzea, filmy, literatura

Dla czytelników szukających pogłębienia wiedzy o wojnie na Pacyfiku polecamy różnorodne źródła i miejsca pamięci:

• Muzea i miejsca pamięci: Pearl Harbor National Memorial na Hawajach (m.in. USS Arizona), Pacific Aviation Museum w Pearl Harbor, Muzeum Wojny na Pacyfiku w Omaha (USA), Hiroshima Peace Memorial Museum w Japonii, Nagasaki Atomic Bomb Museum. W Polsce warto odwiedzić wystawy wojny II w. św. w Muzeum Wojska Polskiego i Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku.

• Filmy i dokumenty: serial „The Pacific” (HBO 2010), film „Pearl Harbor” (reż. M. Bay, 2001) czy „Flags of Our Fathers / Letters from Iwo Jima” (reż. C. Eastwood, 2006). Polskim widzom może zainteresować się dokument „1945: Wojna na Pacyfiku” (TVN24, 2021) o przygotowaniach USA do akcji wojennych, dostępny na platformach streamingowych. Warto też obejrzeć archiwalne kroniki filmowe oraz serie BBC czy History Channel poświęcone II wojnie światowej i frontowi azjatycko-pacyficznemu.

• Literatura i źródła pisane: klasykami są książki Johna Tolanda „Wschodzące słońce” (ang. Rising Sun, 1970) oraz Johna Herseya „Hiroshima” (1946). Inne warte uwagi to „Bitwa o Iwo Jimę” Karola P. Janowskiego czy polskie opracowania prof. Pawła Wieczorkiewicza. Dla poszerzenia wiedzy polecam także relacje weteranów, pamiętniki z frontu (np. generła MacArthura) oraz opracowania w języku polskim na portalach historycznych. Muzea online (np. Archiwum Narodowe USA) oraz serwisy jak History.com czy muzeum w Nowym Orleanie oferują bogate zasoby źródłowe i galerie zdjęć.

Podsumowanie: dziedzictwo wojny na Pacyfiku

Wojna na Pacyfiku zakończyła epokę japońskiego militaryzmu i zainicjowała nowy ład geopolityczny w Azji. Japonia jako niegdysiejszy agresor została przemieniona w demokratyczne i pokojowe państwo, z silnymi więzami sojuszniczymi z USA. Wskutek okupacji i reform amerykańskich „japoński cud gospodarczy” stał się jednym z symboli powojennego porządku. Na arenie światowej koniec wojny oznaczał nadejście zimnej wojny i początek nuklearnej ery – doświadczenia z Pacyfiku, zwłaszcza Hiroszimy i Nagasaki, wciąż skłaniają do refleksji nad ceną pokoju. Dlatego pamięć o tragicznych wydarzeniach II wojny światowej w Azji ma znaczenie moralne i edukacyjne – przypomina o konsekwencjach fanatyzmu oraz o konieczności dialogu między narodami.

Bibliografia: Roosevelt F.D., A Date Which Will Live in Infamy (przemówienie do Kongresu, 8 XII 1941); Truman H.S., Statement by the President Announcing the Use of the A-Bomb at Hiroshima (6 VIII 1945); obwieszczenia Nimitza; National Park Service, Closing In: Marines in the Seizure of Iwo Jima (t. I–IV, USMC, 1966); ICAN, Hiroshima and Nagasaki bombings (icanw.org); US Department of State, Occupation and Reconstruction of Japan, 1945–52; artykuły PolskieRadio24.pl Atak na Pearl Harbor (2024); dokument 1945: Wojna na Pacyfiku (TVN24 Go, 2021); John Toland, Rising Sun: The Decline and Fall of the Japanese Empire (1970); John Hersey, Hiroshima (1946).