Codzienne życie żołnierzy I wojny światowej – okopy, front zachodni i wspomnienia

Żołnierze włoscy w okopie podczas I wojny światowej. Warunki na froncie były skrajnie trudne: długie okresy nudy przeplatały się z nagłymi atakami i bombardowaniami. Życie w okopach nadszarpnęło zdrowie fizyczne i psychiczne wielu żołnierzy. Duża część frontu (głównie na Zachodzie) została zryta systemem okopów o łącznej długości około 40 tysięcy kilometrów. Pomiędzy liniami występowały przerażające obrazy: tereny były pozbawione roślinności, usiane lejami po pociskach, zburzonymi budynkami i drutem kolczastym, a przede wszystkim – rozkładającymi się ciałami poległych. Możliwości pochówku nie było (groby były widoczne dla snajperów), dlatego pole walki przypominało morze śmierci. Żołnierze wspominali, że stałym utrapieniem były także szczury i pasożyty. Ogromne szczury, przyciągane nadmiarem śmieci i zwłok, budziły odrazę i siały choroby – patrząc na padlinę niosły poczucie obłędu. Trudności sanitarne i mokre, zimne błoto prowadziły też do chorób nóg (tzw. „stopa okopowa” – odmrożenia i zakażenia) oraz wszy powodujących „dur okopowy”. Te skrajnie ciężkie warunki stopniowo wyniszczały organizm żołnierza.

Wyposażenie żołnierza

Każdy żołnierz nosił podstawowy ekwipunek skomponowany z kilku kluczowych elementów:

• Pas z ładownicami i broń biała – do pasa przytwierdzano ładownice z amunicją, bagnet (bajonet) oraz łopatkę, najważniejsze narzędzie do kopania okopów.

• Sakiewka na chleb i manierka – sakiewka (tzw. Brotbeutel) służyła do przechowywania sucharów, konserw i drobnych przedmiotów. Do sakiewki lub pasa przyczepiano również manierkę z wodą (armia niemiecka często trzymała manierkę w sakiewce, armie francuska i brytyjska miały duże butelki na pasie).

• Umundurowanie i środki ochrony – komplet munduru polowego w kolorze khaki lub szarym, wraz ze stalowym hełmem (wprowadzonym stopniowo od 1915), peleryną przeciwdeszczową i ciepłymi ubraniami. Po pierwszych atakach gazowych (Ypres 1915) obowiązkowe stały się maski przeciwgazowe. Te elementy chroniły żołnierza przed żywiołami i bronią chemiczną.

Żywność i zaopatrzenie

Racje żywnościowe były monotonne i skromne, lecz regularnie wydawane. Podstawą wyżywienia były tzw. „racje żelazne” – konserwy mięsne, suchary i inne żywność długoterminowa. Źródła wspominają, że czasem po kilku dniach głodu za linią żołnierze cieszyli się z nawet najprostszego posiłku: „bread at last” – „chleb wreszcie!” po tygodniach głodu na niewygodnych racjach. Uzupełnieniem menu były kawa lub herbata rozpuszczalne, cukier, ser, konserwy rybne, a dla wielu żołnierzy – papierosy. Legionista z I Brygady zapisał: „Jedzenie dostajemy pięć razy dziennie dość obfite. Napiszę list do rodziny, gdy mnie przewiozą…”, choć chwilę później w szpitalu narzekał, że nowe racje są „często niesmaczne” i zbyt ubogie. Czasem dodatkowym zaopatrzeniem były paczki z tzw. żywnością humoryzującą (czekolada, konserwy od rodzin czy czerwonokrzyskich organizacji), które ratowały zachwiane siły.

Znane bitwy i front zachodni

Doświadczenia żołnierzy zależały też od konkretnych frontów i bitew. Na Zachodzie, przy długich ofensywach jak Verdun (1916) czy Somma (1916), żołnierze doświadczali niesłychanej przemocy artylerii. Jednego przykładowego dnia na Sommie dziesiątki żołnierzy traciło życie lub zdrowie. Jeden z nich, sierżant James Littler, opisywał swoją codzienność: „Bread at last” – „wreszcie chleb” – wzdychał z ulgą po tygodniach głodowych żołnierskich racji. Inny czas, w grudniu 1916, Littler zanotował chorobę nóg: „Stopa okopowa wykończyła mnie; pokrywały mnie pęcherze i rany”. Wspominał także nieludzkie warunki psychiczne: „Wszyscy spodziewają się śmierci. Somma podrywa najsilniejszych”. Zwrócił też uwagę na myśli o najbliższych: „Co myślą teraz biedni rodzice? Dzięki Bogu, że nie znają prawdy o tym nieznośnym życiu”.

Podobne obrazy zanotowano pod Verdun czy Ypres. Anonimowy żołnierz spod Verdun opisał makabryczną scenę ze szczurami: „Mały, szaro-różowy nosek… drga – tak jakby z twarzy poległego ktoś drgał od tłumionego śmiechu”. Obserwacje padliny i szczurów były tak częste, że same w sobie stały się ponurą rozrywką: „Obserwacja szczurów była – jakkolwiek to zabrzmi – rozrywką”. To pokazuje, jak bardzo warunki wojny podkopywały psychikę. Czasem nocą organizowano wycieczki do ziemi niczyjej, by zabrać rannych – każda taka akcja była szansą na przeżycie, ale i ekstremalnym stresem.

Wspomnienia żołnierzy, listy i morale

Przeżycia w okopach żołnierze utrwalali w pamiętnikach i listach wojennych – to cenne źródła wiedzy o codzienności frontu. Pisano w nich o tęsknocie za domem i strachu o życie. Legionista zanotował, że podczas trudu na froncie „wpół we mgle miewa widzenia, których przedmiotem jest rodzina i… jedzenie”; czuł, że zupełnie zmienił się wobec osoby z domu. Listy pełne były słów udręki: jak zauważył sierżant Littler, więźniów „gdyby rodzice dowiedzieli się, wciąż by umierali” – stąd nadzieja, że najbliżsi nie poznają całości koszmaru.

Żołnierze próbowali także podtrzymywać morale – organizowali okopowe nabożeństwa, wspólne śpiewy czy proste gry karciane. W jakiś sposób starali się zachować człowieczeństwo i humor. Focus podkreśla, że w tych strasznych warunkach nawet widok szczurów jedzących padlinę bywał opisany z ironią: „Obserwacja szczurów była (…) rozrywką”. Wiele wspomnień ukazuje, że mimo skrajnego zmęczenia i strachu żołnierze trzymali się razem, wspierając listami i pokrzepiającymi wspomnieniami. Dzienniki wojenne ukazują zarówno okropieństwo, jak i nieduże przebłyski normalności – wspólne posiłki czy marzenia o powrocie do domu.

Bibliografia

• Focus.pl: I wojna światowa: Jak wyglądało życie w okopach? (artykuł online, dostęp 2025).

• Storz, Dieter: Soldiers’ Equipment in World War I, Encyclopedia 1914–1918, online (2018).

• Canadian War Museum: Rats, Lice, and Exhaustion, Life at the Front (online).

• National Army Museum, First World War in Focus: Diary of Sgt. James Littler (2016).

• Grabałowski, Bronisław: Pamiętnik żołnierza I Brygady Legionów Polskich (oprac. D. Warzocha, 2014) – wspomnienia z frontu wschodniego 1914–1915.

• Wroński, G. A.: Pamiętnik nieznanego żołnierza: przeżycia wojenne na froncie zachodnim 1914–1919 (1934).

• Pod Krzywopłotami i Konarami: Archiwalne pamiętniki polskie z I wojny światowej.

• Żołnierze w okopach I wojny (artykuły naukowe, archiwa Armii Krajowej, materiały IPN).