Rola Polski w I wojnie światowej: między zaborami a niepodległością

Metaopis: W artykule opisujemy rolę Polaków w I wojnie światowej – ich losy na frontach, formacje wojskowe oraz życie pod zaborami. Omawiamy też działania propagandowe zaborców oraz wkład Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego. Przedstawiamy, jak wojna stała się drogą do odzyskania przez Polskę niepodległości.

Polacy na frontach I wojny światowej

W 1914–1918 roku miliony Polaków znalazły się w szeregach armii walczących stron: Przymierza i Ententy. Założone przez zaborców imperia mobilizowały podbite narody, więc znaczący procent żołnierzy po stronie Niemiec, Austro-Węgier czy Rosji stanowili Polacy. Wielu z nich walczyło z pobudek patriotycznych bądź z przymusu. Na froncie zachodnim, jak podkreśla historyk A. Chwalba, „dziesiątki tysięcy Polaków stacjonowało i walczyło na froncie zachodnim” – głównie w armii niemieckiej, ale też nieliczni w armii francuskiej czy amerykańskiej. Również na wschodzie Polacy dzielnie służyli w carskiej armii, a po stronie Austro-Węgier walczyli w Legionach Polskich Piłsudskiego. Niemieckim pomysłem była tzw. Polska Siła Zbrojna (Polnische Wehrmacht) – polskie oddziały tworzone przez Niemców w 1917 roku. Po stronie ententy powstała z kolei m.in. Błękitna Armia Hallera – formacja ochotnicza z polskiej emigracji (z Francji, USA, Brazylii), która miała dojść do 70 tys. żołnierzy. Warto zauważyć, że na różnych frontach światowego konfliktu Polacy walczyli „po obu stronach barikady” – zarówno jako żołnierze państw zaborczych, jak i jako członkowie formacji polskich walczących o wolną Polskę.

• Armie zaborcze: Setki tysięcy Polaków wcielono przymusowo do armii Rosji, Austro-Węgier i Niemiec. Ich doświadczenia były różne – niektórzy walczyli przeciwko sobie (np. Polacy pochodzący z różnych zaborów spotykali się na polach bitew), inni wątpili w sens tych wojen, podczas gdy wszyscy podzielali wspólną nadzieję na odzyskanie niepodległości.

• Armia Błękitna i inne ochotnicze formacje: Na Zachodzie działały polskie jednostki ochotnicze. Najbardziej znana to Armia Polska we Francji (Błękitna Armia), utworzona z inicjatywy Romana Dmowskiego w 1917 r. na mocy dekretu prezydenta Francji. Jej żołnierze pochodzili m.in. z amerykańskiej i brazylijskiej Polonii (przez obozy „Kościuszkowców”) oraz z byłych jeńców z armii państw centralnych. Ponadto Polacy służyli w Legionach Cudzoziemskich, ochotniczych oddziałach brytyjskich (np. II Korpus Wschodni we Włoszech) czy utworzonym w Rosji polskim pułku (Armii Wschodniej).

• Formacje Polskie w armiach zaborców: W armii austro-węgierskiej walczyły Legiony Polskie Piłsudskiego (od 1914 r.), które przechodziły reorganizacje aż do tworzenia Polskiego Korpusu Posiłkowego w 1916 r. W armii niemieckiej Niemcy próbowali tworzyć „polską armię” (Polnische Wehrmacht) na podstawie Aktu 5 listopada 1916 r., ale wiele zgłoszonych ochotników przerzucano do niemieckich jednostek i forsowano ślubowanie wierności cesarzowi.

Formacje wojskowe Polaków

Legiony Polskie, Błękitna Armia, Polnische Wehrmacht i inne. W toku wojny powstały charakterystyczne formacje złożone z Polaków:

• Legiony Polskie (1914–1916): Ochotnicze oddziały utworzone przez Józefa Piłsudskiego przy wsparciu Austro-Węgier. Tworzyły trzy Brygady (m.in. I Brygada Piłsudskiego) i walczyły głównie przeciw Rosji na froncie wschodnim. Legioniści zdobyli sławę w bohaterskich bitwach (Kostiuchnówka 1916) i byli określani jako pierwsza „wojska polskie” owego czasu. W grudniu 1916 r. część Legionów (II Brygada) defilowała w Warszawie, co wiązało się z Aktem 5 listopada o powstaniu Królestwa Polskiego.

• Polska Siła Zbrojna (Polnische Wehrmacht): Powstała w 1917 r. pod auspicjami niemieckimi po Akcie 5 listopada. Dowodził nią jako Naczelny Wódz generał von Beseler. Niemcy liczyli na utworzenie kilku dywizji (ok. 36 tys. żołnierzy) „polskiego wojska” lojalnego wobec Prus, ale wiele planów pokrzyżowała działalność Polskiej Organizacji Wojskowej (tajna sieć w Legionach kierowana przez Piłsudskiego) oraz brak entuzjazmu Polaków do niemieckich żądań.

• Armia Polska we Francji („Błękitna Armia”, 1917–1919): Ochotnicza formacja z inicjatywy Romana Dmowskiego i Komitetu Narodowego Polskiego, utworzona dekretem prezydenta Poincaré 4 czerwca 1917 r.. Składała się z Polaków pobierających szkolenie we Francji oraz ochotników z USA i Kanady (przez obóz w Camp Kościuszko). Do Polski przybyła latem 1919 r. licząc w sumie ok. 70 tys. ludzi; zagrała kluczową rolę w wojnie polsko-bolszewickiej.

• Polska Organizacja Wojskowa (POW) i Polskie Drużyny Strzeleckie: Tajne polskie oddziały konspiracyjne na terenie Galicji i Królestwa Polskiego. Zorganizowane przez Piłsudskiego (1908–14) i rozwijane podczas wojny. POW prowadziła wywiad i sabotaż na tyłach Rosjan, a po odzyskaniu niepodległości stała się zalążkiem Sił Zbrojnych RP.

Przykładowy cytat: „Armia Polska we Francji, zwana też Błękitną Armią… – polska ochotnicza formacja wojskowa powstała… w roku 1917, powołana dekretem prezydenta Francji… z inicjatywy Romana Dmowskiego”. Natomiast źródła niemieckie mówią o Polnische Wehrmacht jako „pierwszej armii niepodległej Polski” (choć była ona jedynie polsko-niemieckim eksperymentem).

Życie codzienne Polaków pod zaborami

Wojna odcisnęła piętno na codzienności mieszkańców ziem polskich. Konflikt toczył się na polskich terenach (głównie w Galicji i wschodniej Kongresówce), co oznaczało znaczne zniszczenia i niedobory. Po zdobyciu Warszawy i pozostałej Kongresówki latem 1915 r. Niemcy i Austro-Węgrzy podzielili kraj na strefę okupacji niemieckiej (z generałem Beselerem) i austriackiej (z gen. Karolem Kukiem). Obie administracje traktowały ziemie polskie jak „kraje podbite” i wprowadziły politykę rabunkową: masowo rekwirując żywność, konie i surowce na potrzeby wojska, nakładając ciężkie podatki, a miejscową ludność często zmuszając do pracy przy fortyfikacjach lub na kolei. Rosnące obciążenia spowodowały głód i inflację. W całej Europie zaczęto wprowadzać kartki żywnościowe, ale zapewniły one raczej reglamentację ubogiego zaopatrzenia niż faktyczne jego poprawienie. Na wsiach wielu chłopów zostało zmobilizowanych lub wysiedlonych z rzekomych względów wojskowych, co zmniejszało areał upraw – przykładowo w 1915 roku produkcja pszenicy w Kongresówce spadła znacząco w stosunku do lat przedwojennych.

Mimo to życie toczyło się dalej: w miastach funkcjonowały szkoły (chociaż pod kontrolą władz okupacyjnych), działały polskie gazety i organizacje społeczne (takie jak Sokół, Strzelec czy Macierz Szkolna), a zarówno w zaborze rosyjskim, jak i w austriackim polscy duchowni starali się podtrzymywać morale narodowe. Jednak obecność wojny była wszechobecna – ewakuacje starców i dzieci przed frontem, szpitale wojskowe, alianckie bądź niemieckie czołgi na ulicach czy groza okopów blisko domów. Wszyscy Polacy marzyli o pokojowym zakończeniu wojny i powrocie do normalności, jednocześnie czytając propagandowe obietnice zaborców i próbując je weryfikować w realnym życiu.

Działania propagandowe państw zaborczych

Państwa zaborcze wykorzystywały propagandę wojenną by zdobyć przychylność Polaków. Już na początku konfliktu w sierpniu 1914 r. zaborcy głosili patetyczne obietnice. Najsłynniejsza była odezwa wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza (naczelnego wodza armii rosyjskiej), ogłoszona 14 sierpnia 1914 r., w której zapewniał Polakom, że „Naród Polski połączy się w jedno ciało pod berłem Cesarza Rosyjskiego” i że Polska „odrodzi się, swobodna w wierze, języku i samorządzie”. Była to propaganda mająca podważyć wiarę w Niemców i Austriaków – Polacy traktowali ją sceptycznie, zwłaszcza że nie pochodziła od rosyjskiego rządu, lecz od wodza wojskowego. Niemcy i Austro-Węgry natomiast – zaniepokojeni postępami aliantów – wystosowali własny manifest dnia 5 listopada 1916 r. (podpisany przez cesarza Wilhelma II i Franciszka Józefa), w którym obiecywali stworzenie samodzielnego „Królestwa Polskiego” z ziem byłej Kongresówki. Zapowiedź ta została jednak odebrana jako marionetkowa – towarzyszyła jej tajna akcja werbunkowa do nowej polskiej armii pod rosyjskim berłem (Polnische Wehrmacht).

W efekcie propaganda zaborców często okazywała się „mglista” – jak pisze historyk, jej „podstawową funkcją była propaganda na rzecz państw zaborczych”. Obie strony szukały poparcia Polaków obietnicami uwolnienia spod kontroli przeciwnika. W rzeczywistości żadna obietnica nie została zrealizowana – Polacy musieli wywalczyć niepodległość własnymi działaniami politycznymi i zbrojnymi.

Rola Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego

W czasie wojny rywalizowały dwie główne koncepcje odbudowy Polski, reprezentowane przez Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego.

• Józef Piłsudski postrzegał wojnę jako szansę na niezależne od zaborców działanie. W sierpniu 1914 r. z jego inicjatywy powstała tajna Polska Organizacja Wojskowa (POW) na terenie zaboru rosyjskiego, która przygotowywała strukturę przyszłej armii polskiej. Piłsudski osobiście dowodził I Brygadą Legionów Polskich – już w grudniu 1914 r. objął dowództwo sformowanej I Brygady i walczył m.in. pod Konarami i Kostiuchnówką. Po kryzysie przysięgowym w 1917 r., kiedy odmówił złożenia przysięgi Niemcom, został aresztowany i uwięziony w Magdeburgu. Do Polski wrócił dopiero po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 r., gdy został Naczelnikiem Państwa. Dzięki swoim legionowym bojom i organizacji wojska stworzył podwaliny dla Wojska Polskiego nowego państwa.

• Roman Dmowski kierował ruchem narodowym (Narodowa Demokracja) i był zwolennikiem aktywności politycznej na Zachodzie (prorosyjskie nastawienie). Po wybuchu wojny wszedł do utworzonego w 1914 r. Komitetu Narodowego Polskiego w Warszawie (prorosyjskiego), a gdy Rosja wycofała się z Kongresówki w 1915 r., wyjechał do Europy Zachodniej. Od 1917 r. stał na czele Komitetu Narodowego Polskiego w Lozannie – organizacji akceptowanej przez państwa Ententy jako oficjalna reprezentacja narodu polskiego. Dmowski intensywnie lobbował u zachodnich sojuszników za odbudową niepodległej Polski. W czerwcu 1918 r. wręczał sztandary jednostkom powstającej Błękitnej Armii gen. Hallera we Francji. Wysłannik do USA, prowadził rozmowy z prezydentem Wilsonem, a jego argumenty znalazły odzwierciedlenie w późniejszych ustaleniach pokojowych. Wspominał po latach, że działania KNP przyniosły rezultat: „Zjednoczenie Polski i utworzenie państwa polskiego zostało przez sprzymierzeńców ogłoszone jako jeden z warunków pokoju”.

Obaj przywódcy – mimo różnic – przyczynili się do sprawy niepodległości. Piłsudski poprzez budowę własnych polskich oddziałów (Legiony, POW) i walkę zbrojną; Dmowski poprzez dyplomację i stworzenie polskiego przedstawicielstwa sojusznicznego (Komitet Narodowy) oraz organizację formacji na Zachodzie. Sytuacja była złożona: zwolennicy Piłsudskiego (tzw. „aktywiści”) liczyli na Imperia Centralne, by odbić Polsce Królestwo Polskie, a zwolennicy Dmowskiego (tzw. „pasywiści”) woleli Ententę. Ostatecznie oba nurty połączyły się w wysiłku dyplomatyczno-wojennym ku odbudowie państwa.

Znaczenie I wojny światowej dla odzyskania niepodległości

I wojna światowa była bezprecedensowym katalizatorem zmian. W wyniku klęsk monarchii zaborczych w latach 1917–1918 (rewolucja w Rosji, rozpady monarchii Austro-Węgier i upadek Cesarstwa Niemieckiego) upadły podstawy systemu zaborów. Jednocześnie Polacy udowodnili swoją obecność na arenie międzynarodowej: mieli własne uznane przez aliantów reprezentacje i oddziały walczące u boku zwycięzców. Już w 1918 r., jak pisze Dmowski, Polska znalazła się „na pozycji państwa sprzymierzonego” i miała gwarantowany udział w konferencji pokojowej.

11 listopada 1918 r. zakończyła się wojna zawieszeniem broni – a dwa dni później w Warszawie Piłsudski formalnie przejął władzę po Radzie Regencyjnej. „Listopad 1918” przyniósł odbudowę Rzeczypospolitej po 123 latach niewoli. Dzięki wysiłkowi wielkich postaci (jak Piłsudski i Dmowski), wywalczonym bitwom Legionów czy Armii Hallera oraz międzynarodowej akceptacji polskich postulatów, marzenie o własnym państwie stało się rzeczywistością.

Bibliografia (wybór): Andrzej Chwalba, Wielka wojna Polaków 1914–1918, PWN 2018; Norman Davies, Boże igrzysko. Historia Polski (wyd. 2), Znak 2010; Wacław Jędrzejewicz, Kronika życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, t. 1-3, PAX 1977–1989; Jerzy Jan Lerski, Historical Dictionary of Poland, 966–1945, Greenwood Press 1996; Piotr Wandycz, The Price of Freedom. A History of East Central Europe from the Middle Ages to the Present, Routledge 1992; Michał Czajkowski i inni, Polska Organizacja Wojskowa 1914–1918, Bellona 2015.

Źródła internetowe: Dzieje.pl: „I wojna światowa: Polacy w armiach na froncie zachodnim”, „Komitet Narodowy Polski (1917)”; Histmag.org: Polska Siła Zbrojna (Polnische Wehrmacht); Wikipedia (art. Armia Polska we Francji, Legiony Polskie) oraz archiwa prasowe i publikacje historyczne z zakresu I wojny światowej. (Przytoczone cytaty pochodzą ze zweryfikowanych źródeł historycznych.)