Obozy koncentracyjne i zagłady: System terroru III Rzeszy

Obozy koncentracyjne i obozy zagłady tworzyły rozbudowany system terroru III Rzeszy. Między 1933 a 1945 rokiem naziści wraz ze sprzymierzeńcami założyli ponad 44 tysiące miejsc odosobnienia (wliczając getta). Służyły one m.in. do pracy przymusowej, izolowania przeciwników, a w szczytowym okresie – do masowych egzekucji. Do najbardziej przerażających przedsięwzięć należały obozy zagłady – wyspecjalizowane w systematycznej eksterminacji ludności, głównie Żydów. System obozowy III Rzeszy podlegał bezpośrednio formacji SS i był jednym z elementów Holokaustu („ostatecznego rozwiązania” kwestii żydowskiej). Dzięki ścisłej organizacji i brutalnym metodom Niemcy zamienili obozy w „fabryki śmierci” i miejsca niewyobrażalnego cierpienia, co do dziś stanowi przestrogę dla ludzkości.

Różnice między obozami koncentracyjnymi a obozami zagłady

Na fotografii widoczny jest jeden z baraków obozu koncentracyjnego Flossenbürg – typowy przykład naziemskiego więzienia obozowego z wysokimi płotami i drutami kolczastymi. Obóz koncentracyjny (niem. Konzentrationslager, KL) funkcjonował przede wszystkim jako miejsce uwięzienia, izolacji i przymusowej pracy więźniów. Osadzeni w nich byli przeciwnicy polityczni, więźniowie wewnętrzni, Polacy, Żydzi, Romowie, homoseksualiści i „przestępcy” – generalnie wszyscy uznani przez nazistów za zagrożenie lub „element niepożądany”. Warunki w KZ były nieludzkie: głód, choroby, bicie i eksperymenty medyczne prowadziły do wysokiej śmiertelności. Natomiast obozy zagłady (niem. Vernichtungslager) – takie jak Auschwitz‑Birkenau, Treblinka, Sobibór, Majdanek, Bełżec czy Chełmno – miały na celu planowe masowe mordowanie deportowanej ludności. Były to swoiste „fabryki śmierci” tworzone przede wszystkim w okupowanej Polsce. Z tego względu historycy często podkreślają, że choć wszystkie obozy Naziści wykorzystywali do eksterminacji (w skutek głodu i pracy – umierały tam miliony), to sześć z nich powstało w specjalnym celu przeprowadzenia «ostatecznego rozwiązania» – przemysłowego ludobójstwa Żydów na ogromną skalę.

• Obozy koncentracyjne (KL) – więzienia i ośrodki pracy przymusowej rozsiane po całej Rzeszy i okupowanych terytoriach. Funkcjonowały głównie jako miejsca odosobnienia i wyzysku siły roboczej; więźniów torturowano, poniżano i zmuszano do pracy, przez co wielu umierało z wycieńczenia. Przykładami są Dachau, Sachsenhausen, Buchenwald czy Majdanek (przed jego późniejszą przebudową na obóz śmierci).

• Obozy zagłady – komory gazowe, krematoria i baraki zaprojektowano tu wyłącznie do unicestwiania deportowanych grup. W obozach takich jak Auschwitz-Birkenau czy Treblinka więźniowie – niemal wyłącznie Żydzi i część Romów – byli gazowani tuż po przywiezieniu, bez przeprowadzenia procesu czy brutalnej selekcji. Działały one w ramach „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” i były podstawą Holokaustu.

Tak więc różnica zasadnicza polega na przeznaczeniu: o ile obozy koncentracyjne pełniły też funkcje policyjne i gospodarcze, to obozy zagłady zostały stworzone jako „fabryki śmierci” – najlepszym tego dowodem jest fakt, że w sześciu głównych ośrodkach eksterminowano przeważającą większość przywiezionych tam więźniów (np. w Auschwitz spośród 1,1 mln przywiezionych Żydów wymordowano co najmniej milion).

Struktura i funkcjonowanie systemu obozowego III Rzeszy

System obozowy w III Rzeszy był ściśle zorganizowany i podporządkowany SS. Pierwszy niemiecki obóz koncentracyjny Dachau (Bawaria) otwarto już w marcu 1933 r., na kilka tygodni po dojściu Hitlera do władzy. Przed wybuchem wojny powstały kolejne KZ (Oranienburg, Sachsenhausen, Buchenwald, Ravensbrück, Flossenbürg), a łączna liczba ich więźniów sięgała ok. 170 tys. przed końcem 1938 r.. Po ataku Niemiec na Polskę w 1939 r. teren Polski został podzielony: część wcielono do Rzeszy (gdzie Niemcy budowali nowe obozy, jak obóz zagłady Kulmhof w Chełmnie), resztę objął Generalny Gubernator, gdzie powstały m.in. Auschwitz, Treblinka, Sobibór czy Bełżec.

• Zarząd i personel: Wszystkimi obozami kierowała formacja SS. Za funkcjonowanie KZ odpowiadali Inspektorat Obozów Koncentracyjnych i Główny Urząd Gospodarczy SS (WVHA) z Oranienburga. Strażnicy SS rekrutowali się również z Wehrmachtu. W obozach tych obowiązywał surowy regulamin, a wszystkich więźniów traktowano jakby byli śmiertelnym zagrożeniem państwa. Wyrażało się to m.in. w oznaczaniu każdego więźnia trójkątną plakietką – inni mieli różne kolory (np. czarny dla „aspołecznych” czy fioletowy dla Świadków Jehowy). Należy zaznaczyć, że w większości znaczących obozów (np. Dachau) Niemcy stanowili mniej niż 10% spośród ok. 700 tys. więźniów – pozostałych stanowili Polacy, Żydzi, Romowie, jeńcy sowieccy i inne narody.

• Przemysł obozowy: Już od 1941 r. naziści traktowali więźniów jako tanią siłę roboczą. Wiele przedsiębiorstw zbrojeniowych tworzyło w obozach swoje zakłady – np. IG Farben, Heinkel czy Siemens budowały w KL fabryki lub montownie. Więźniowie pracowali przy produkcji broni, amunicji czy rozbrajaniu niewypałów, ale także przy budowach specjalnych instalacji wojskowych.

• Filie i komanda robocze: Z chwilą gdy do walki przeciwko Rzeszy przyłączyły się setki firm prywatnych i gdy więźniów było znacznie więcej niż głównych obozów mogło pomieścić, system rozrósł się do olbrzymiej sieci filii. Od 1943 r. powstało ponad tysiąc podobozy KZ i komend roboczych na terenie III Rzeszy oraz w Niemczech okupowanych. Były to mniejsze posterunki rozrzucone nawet w zakładach przemysłowych. W zależności od potrzeb filie te mogły być wytwórniami części maszyn lub małymi „umieralniami” – miejscami rejestracji i selekcji więźniów wysyłanych potem do pracy lub bezpośrednio do krematoriów. Większość więźniów przebywała właśnie w tych podobozach i doświadczyła przede wszystkim przymusowego wyzysku; główne obozy pełniły rolę ośrodków administracyjnych, kwarantann i sortowni ludzi.

• Przestrzeń obozowa: Koncentracyjne obozy na terenie III Rzeszy (np. Dachau, Buchenwald, Sachsenhausen, Ravensbrück) zazwyczaj miały charakter „zamkniętych miast więziennych” – otoczone drutem i wieżami, z barakami mieszkaniowymi, warsztatami i krematoriami w obrębie ogrodzenia. Na przykład kompleks obozowy w Dachau działał aż do kwietnia 1945 r. i składał się z kilkunastu podobozów, z których Niemcy prowadzili egzekucje na uwięzionych oraz eksperymenty medyczne (ponad 50 000 więźniów zmarło tam do wyzwolenia). (Po wojnie Dachau stało się więzieniem dla nazistowskich zbrodniarzy; 260 strażników SS skazano tam na śmierć).

W ten sposób nazistowski system obozowy obejmował różnorodne placówki: od pierwotnych obozów koncentracyjnych poprzez gigantyczne obozy zagłady, aż po filie robocze i tymczasowe podobozowe obozy pracy. W efekcie system ten stał się wielkim instrumentem terroru – zarówno jako źródło niewolniczej siły roboczej, jak i narzędzie ludobójstwa.

Skala zbrodni dokonanych w obozach

Fotografia lotnicza obozu Auschwitz-Birkenau z sierpnia 1944 r. pokazuje rozległy kompleks baraków, krematoriów i rampę kolejową – wymowny dowód ogromu tego miejsca. Obóz Auschwitz był największym a zarazem najbardziej krwawym spośród niemieckich obozów. Na koniec wojny zginęło tam co najmniej 1,1 miliona ludzi (głównie Żydów, ale także dziesiątki tysięcy Polaków, Romów i jeńców sowieckich). Żydzi deportowani do Auschwitz stanowili ponad połowę więźniów po 1943 r., z których około 900 tys. zamordowano natychmiast w komorach gazowych. Przed wkroczeniem Armii Czerwonej Niemcy zorganizowali jeszcze tzw. marsze śmierci (ok. 56 tys. więźniów wywieziono na zachód, zaś pozostałe 7 tys. uwolniono 27 stycznia 1945 r.).

Ogólna skala zbrodni jest przerażająca. W czasie wojny Niemcy uruchomili ponad 44 tysiące obozów i innych miejsc odosobnienia (łącznie z gettami). W sześciu obozach zagłady (Auschwitz-Birkenau, Treblinka II, Sobibór, Majdanek, Bełżec, Chełmno) wymordowano łącznie około 3–4 miliony ludzi – głównie Żydów. Oto przybliżone liczby ofiar w najważniejszych obozach:

• Auschwitz-Birkenau (Oświęcim) – ok. 1,1 mln zamordowanych. Był jedynym obozem, który łączył funkcje obozu koncentracyjnego (dla Polaków i więźniów pracy) oraz obozu zagłady (dla deportowanych Europejskich Żydów).

• Treblinka II – ok. 900 tys. ofiar (głównie Żydów z getta warszawskiego). To niemiecki obóz Zagłady, zlikwidowany w 1943 r.

• Bełżec – ok. 500 tys. ofiar. Pierwsze transporty ruszyły tam w 1942 r., a po kilku miesiącach jedynie dwie osoby ocalały. Obóz działał do początku 1943 r.

• Sobibór – 170–250 tys. ofiar. Obóz Zagłady otwarty w marcu 1942 r. (ze słynną brawurową ucieczką więźniów w październiku 1943 r.).

• Majdanek – ok. 89 tys. ofiar. Już od 1941 r. funkcjonował tam obóz koncentracyjny, który od 1942 r. zaczął pełnić również rolę obozu Zagłady (główne ofiary – Żydzi i Polacy).

• Chełmno (Kulmhof) – 160–200 tys. ofiar. Pierwszy niemiecki obóz zagłady (zaczęto mordować Żydów spalinami ciężarówek od grudnia 1941).

• Pozostałe obozy i podobozy – setki tysięcy więźniów zmarło z powodu głodu, chorób, wycieńczenia czy egzekucji w innych ośrodkach (np. Dachau, Buchenwald, Ravensbrück, Gross-Rosen, Sobibór, Stutthof). Łącznie liczba ofiar nazistowskiego reżimu sięga kilkudziesięciu milionów (w tym ponad 6 mln Żydów w ramach Holokaustu).

Te dane poświadczają bezprecedensową skalę zbrodni: niemiecki obóz koncentracyjny czy zagłady to nie tylko miejsce kaźni pojedynczych osób, ale całych narodów i społeczności. Historycy szacują, że sam tylko Auschwitz osiągnął liczbę ponad 1,1 miliona ofiar, co czyni go największą „fabryką śmierci” w historii.

Świadectwa ocalałych

Choć po wojnie przemilczano wiele historii, tysiące więźniów przetrwało piekło obozów i złożyło relacje zbrodniarzom oraz mediom. Instytucje badawcze gromadzą te świadectwa. W 2018 r. Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami (Instytut Pileckiego) udostępnił bazę „Zapisy Terroru” z blisko 1000 spisanych zeznań ocalonych z Auschwitz-Birkenau. To obecnie największy na świecie zbiór relacji procesowych z tego obozu. Świadectwa te składają ocalały z różnych krajów – Polacy, Żydzi, Romowie, jeńcy radzieccy – którzy przeżyli i opisali niewyobrażalne cierpienie. Wiele z nich brzmi jak przypomnienie dziejom: mają „przypomnieć światu o tym, co się tam stało” (jak pisze jedna z więźniarek).

„Moje imię to 27633. Jestem jedną z Ocalałych. Mam zatem obowiązek reprezentować półtora miliona żydowskich dzieci zamordowanych przez nazistów. One nie mogą mówić, muszę zabrać głos w ich imieniu.”
— Tova Friedman, ocalała z Auschwitz-Birkenau.

„Echo płaczu dzieci, cierpiących z powodu zimna i grozy, wypełniło pomieszczenie. Część z nas dała się ponieść poczuciu nieuchronnej zagłady, które na nas spłynęło. Nie ja. Milczałam. Nie płakałam. Pogodziłam się ze swoim losem.”
— Tova Friedman, wspomnienie z obozu w 1944 r..

Tego rodzaju wspomnienia – tragiczne i poruszające – pokazują realia obozów „od wewnątrz” i przypominają kolejnym pokoleniom o zagrożeniu płynącym z nienawiści i totalitaryzmu. W relacjach ocalałych pojawiają się wspomnienia poszczególnych chwil codzienności w obozie (jak w przypadku Tovy Friedman, która w młodym wieku trafiła do Auschwitz) oraz przestrogi skierowane w przyszłość (m.in. apel Irene Sendlerowej czy relacja Elie Wiesela, choć w tym tekście przytoczyliśmy głównie polskie źródła). Wskaźnikiem skali zbrodni są również prace historyków i dokumentalistów: liczby zabitych, listy ofiar, fotografie sprzed wyzwolenia oraz akta powojennych procesów. Otwieranie archiwów i udostępnianie relacji (jak uczynił IPN) ma ogromne znaczenie dla edukacji i zachowania pamięci.

Pamięć historyczna i refleksja

Nie możemy zapomnieć o ofiarach i sprawcach III Rzeszy. Przywoływanie faktów o obozach koncentracyjnych i zagłady to nie tylko analiza historii, ale przede wszystkim obowiązek moralny. Każda liczba, każdy cytat z relacji ocalałego, każda wystawa czy pomnik przypominają nam o ludzkim cierpieniu, które musiało być docenione i upamiętnione. Pamięć o milionach ofiar Holokaustu i zbrodniach nazizmu powinna inspirować do walki z antysemityzmem, rasizmem i wszelką nietolerancją. Wezwanie do pamięci brzmi: nauczmy się rozpoznawać pierwsze symptomy nienawiści i agresji, aby piekło obozów nigdy więcej się nie powtórzyło. Jak podsumowuje jedna z ocalonych, „Mamy obowiązek zabierać głos w imieniu tych, którzy zginęli”. Tylko w ten sposób ich cierpienie nie pójdzie na marne, a społeczeństwa przyszłości będą budować świat oparty na człowieczeństwie, nie zaś na polityce przemocy.

Bibliografia i źródła

• Instytut Pamięci Narodowej – serwis Dzieje.pl (artykuły o niemieckich obozach koncentracyjnych i zagłady).

• Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau (Oświęcim) – oficjalne dane historyczne i publikacje (m.in. liczba ofiar obozu).

• Yad Vashem – The Holocaust Martyrs’ and Heroes’ Remembrance Authority (encyklopedia ofiar Holokaustu, materiały edukacyjne).

• United States Holocaust Memorial Museum – Encyclopedia of the Holocaust (artykuł „Nazi camps” i inne zasoby).

• Martin Gilbert, Atlas historii Holokaustu (tłum. Anna Rewers) – atlas historyczny zawierający opisy i mapy obozów oraz relacje z Holokaustu.

• Tomasz Stefanek (Ośrodek Badań nad Totalitaryzmami im. Witolda Pileckiego) – baza „Zapisy Terroru”, cyfrowe repozytorium świadectw ocalałych z Auschwitz.

• Publikacje i relacje ocalonych, m.in. Tova Friedman Byłam dzieckiem z Auschwitz (wspomnienia z obozu), oraz opracowania historyczne IPN i muzeów zajmujące się Holokaustem.