Konstytucja Stanów Zjednoczonych: fundament amerykańskiej demokracji

Konstytucja USA, uchwalona w Filadelfii w 1787 roku, stanowi najważniejszy dokument prawny w historii Stanów Zjednoczonych. Była ona „potężną fuzją” łączącą różne interesy i kultury trzynastu niepodległych stanów w silny związek federalny. Przez wiele lat rządy pod Artykułami Konfederacji (1781) były niewydolne – Kongres nie miał mocy do nakładania podatków czy regulowania handlu, a państwa rywalizowały między sobą gospodarczymi restrykcjami. Skutkiem były poważne kryzysy gospodarcze i społeczne (m.in. powstanie buntowników w rejonie Springfield w 1786–1787, znane jako bunt Shaysa). Te wydarzenia utwierdziły opinię przywódców takich jak James Madison, że trzeba było stworzyć silniejszy rząd centralny.

Wcześniej, już w 1776 roku, Deklaracja Niepodległości głosiła zasadę równości i niezbywalnych praw „do życia, wolności i dążenia do szczęścia”. Była ona moralnym fundamentem dla przyszłego państwa, ale nie ustanawiała ram prawnych rządzących młodą republiką. Po zakończeniu wojny o niepodległość i osłabieniu wspólnych instytucji (pod Artykułami Konfederacji każdy stan pozostawał suwerenny), pojawiła się pilna potrzeba zreformowania ustroju. Geneza Konstytucji Stanów Zjednoczonych leży więc w tych burzliwych latach – w doświadczeniu słabości konfederacji i w przekonaniu elit politycznych o konieczności stworzenia trwałej, „mądrej i sprawiedliwej” władzy federalnej.

Konstytucja USA – proces uchwalania i ratyfikacji

Prace nad nową konstytucją rozpoczęły się 25 maja 1787 roku w Filadelfii (Pensylwania). 55 delegatów z dwunastu stanów (Rhode Island odmówiła wysłania swoich przedstawicieli) zebrało się w Państwowym Domu (Independence Hall) na tzw. Konwencji Konstytucyjnej. Już pierwszego dnia obrad przedstawiono projekt przygotowany przez Virginię – tzw. Plan Virginii autorstwa Jamessona Madisona – zakładający silne władze federalne. Delegaci uchwalili wtedy, że wybiorą George’a Washingtona na przewodniczącego zgromadzenia. Generał Washington, powrót z wojny, dodał obradom autorytetu, a jego wybór był jednogłośny.

Przez cztery miesiące prowadzone były intensywne dyskusje i kompromisy. Delegaci (wśród nich Benjamin Franklin, James Wilson, Alexander Hamilton i inni ojcowie-założyciele) debatowali nad strukturą rządu: nad podziałem władzy, reprezentacją stanów i zasadami przewozu handlu. W toku prac przyjęto tzw. Wielki Kompromis Connecticut – dwuizbowy Kongres, w którym Izba Reprezentantów miała reprezentować obywateli proporcjonalnie do liczby ludności, a Senat zapewniał równe reprezentowanie każdego stanu. Dodatkowo doszło do ustaleń dotyczących handlu czy zniesienia niektórych podatków między stanami, a także kompromisu w sprawie ustawy o niewolnictwie (pozwalającego na kontynuację importu niewolników jeszcze przez 20 lat). 6 sierpnia 1787 r. przyjęto pierwszy szkic projektu konstytucji. Następnie, podczas przerwy wakacyjnej, grupa delegatów dopracowała jego wersję ostateczną.

17 września 1787 r. ostateczna wersja Konstytucji została odczytana i podpisana w Independence Hall przez 39 delegatów obecnych na sali (spośród 42 nadal uczestniczących). Akt przyjęcia został następnie przekazany Kongresowi Konfederacji, który przesłał go stanom do ratyfikacji. Debata ratyfikacyjna w latach 1787–1788 była zażarta – Federalistom, którzy popierali nowy projekt (m.in. Hamilton, Madison, John Jay), przeciwstawili się Anty-Federaliści obawiający się zbyt silnego rządu centralnego. Ostatecznie do 21 czerwca 1788 r. konstytucja została ratyfikowana przez dziewięć stanów (ostatnim był New Hampshire), co wystarczyło do jej wejścia w życie. Delawere jako pierwszy stan przyjął Konstytucję już 7 grudnia 1787 r. Dzięki obietnicy dodania Karty Praw (Bill of Rights) kilka stanów wstrzymało się z dalszą krytyką i zaakceptowało projekt. Jak podkreślają archiwiści amerykańscy, „Konstytucja mogła nigdy nie zostać ratyfikowana, gdyby twórcy nie obiecali dodania Karty Praw”.

Struktura Konstytucji i trójpodział władzy w USA

Konstytucja USA składa się z preambuły i siedmiu artykułów, w których opisano organizację rządu i podział kompetencji. Pierwsze trzy artykuły ustanawiają władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Władza ustawodawcza należy do Kongresu, złożonego z dwóch izb: Izby Reprezentantów oraz Senatu. Podział na izby był kompromisem – duże stany domagały się reprezentacji proporcjonalnej (Izba Reprezentantów), a małe chciały równej reprezentacji (Senat). Artykuł II reguluje władzę wykonawczą – urząd Prezydenta i Wiceprezydenta, tryb elekcji przez Kolegium Elektorskie, kwalifikacje kandydatów i kadencję. Artykuł III tworzy sądownictwo federalne – najwyższym organem jest Sąd Najwyższy USA, a sędziowie mianowani są dożywotnio (z możliwością impeachmentu za ciężkie przestępstwo).

Kluczową cechą amerykańskiego systemu politycznego jest trójpodział władz z mechanizmem wzajemnych hamulców i równowag (checks and balances). Konstytucja wyraźnie zapobiega sytuacji, w której jedna gałąź władzy zdominowałaby pozostałe. Federalistyczny system dopuszcza także znaczny udział władz stanowych – artykuły IV–VII określają relacje między stanami a rządem federalnym, gwarantują poszanowanie prawa stanów (Full Faith and Credit), wprowadzają klauzulę supremacji (prawo federalne jest „prawem najwyższym” kraju) oraz reguły zmiany konstytucji. Konstytucja została zatem pomyślana tak, aby zapewnić równowagę władzy: ustawodawcza uchwala prawo, wykonawcza może zawetować ustawę, a sądownictwo interpretuje konstytucyjność działań władz. Jak przestrzegał jeden z jej głównych architektów, James Madison, gromadzenie wszystkich władz w jednym ręku „może być uznane za istotę tyranii”.

Bill of Rights i znaczenie Karty Praw

Pod presją przeciwników konstytucji, w momencie ratyfikacji obiecano wprowadzenie dodatkowych poprawek gwarantujących wolności jednostki. W 1791 roku przyjęto pierwsze dziesięć poprawek do Konstytucji, znanych jako Bill of Rights (Karta Praw). Gwarantują one podstawowe prawa obywatelskie i ograniczają kompetencje rządu federalnego. Przykładowo I poprawka chroni wolność religii, słowa, prasy, zgromadzeń i petycji. II poprawka zapewnia prawo do posiadania broni, IV – zakaz niewłaściwych rewizji i zatrzymań bez uzasadnionego nakazu, V – prawo do procesu i ochronę przed samoukrywaniem czy podwójnym postępowaniem, a VI – prawo do szybkiego i jawnego procesu z udziałem ławy przysięgłych. Jak zaznacza strona Archiwów Narodowych USA: pierwsze dziesięć poprawek „zawiera wiele z dzisiejszych najbardziej cenionych wolności Amerykanów” i dało obywatelom większe zaufanie do nowego rządu. Karta Praw jest fundamentem ochrony praw jednostek – obok Konstytucji tworzy razem z Deklaracją Niepodległości tzw. Święte Zwoje Wolności (Charters of Freedom).

Najważniejsze poprawki konstytucyjne

System konstytucyjny USA przewiduje możliwość zmiany ustawy zasadniczej – właściwość ta została uregulowana w Artykule V. W praktyce wprowadzono 27 poprawek. Poza Kartą Praw, do najważniejszych należą m.in.:

• 13. poprawka (1865) – znosi niewolnictwo na terenie Stanów Zjednoczonych. Głosi jednoznacznie: „Nie może istnieć niewolnictwo ani przymusowa służba”.

• 14. poprawka (1868) – nadaje obywatelstwo wszystkim urodzonym na terytorium USA i nakłada na państwa obowiązek zapewnienia równych praw. Jej klauzula równej ochrony („equal protection”) chroni przed prawem stanowym dyskryminacji i stała się podstawą wielu procesów sądowych o prawa obywatelskie.

• 15. poprawka (1870) – zakazuje odbierania prawa do głosowania z powodu koloru skóry, rasy czy wcześniejszego stanu niewolniczego.

• 19. poprawka (1920) – zakazuje odbierania prawa do głosowania ze względu na płeć, co rozszerzyło prawa wyborcze na kobiety.

• 26. poprawka (1971) – obniża wiek uprawniający do głosowania z 21 do 18 lat.

• Dodatkowo wspomnieć można o 22. poprawce (1951) ograniczającej prezydentom liczbę kadencji do dwóch – co zapobiegło rywalizacji o pełnię władzy, jaką niosły wcześniejsze długoletnie urzędy (np. Franklin D. Roosevelt został wybrany prezydentem cztery razy).

Dzięki tym i innym zmianom Konstytucja USA dostosowywała się do przemian społecznych i rozszerzała demokrację. Na przykład poprawki po wojnie secesyjnej (13., 14., 15.) stworzyły ramy prawne dla zniesienia niewolnictwa i walki o równouprawnienie Afroamerykanów.

Wpływ Konstytucji na rozwój USA jako państwa demokratycznego

Konstytucja Stanów Zjednoczonych zbudowała solidne ramy dla stabilnego i demokratycznego państwa. Dzięki instytucjom takim jak Kongres, prezydent czy niezależne sądy federalne unika się zjawisk autorytarnych, a wolności obywatelskie są prawnie chronione. Z czasem dokument ten ewoluował – zmiany dokonywane przez poprawki umożliwiły rozszerzenie demokracji (np. wszechstronne prawa wyborcze) oraz reagowanie na kryzysy (np. odbudowa po wojnie secesyjnej). Jak zauważa serwis Biblioteki Kongresu USA, choć przez ponad dwa stulecia w Konstytucji dokonywano wielu zmian, „podstawowe założenia, na których ją stworzono – ochrona praw jednostki, ograniczona władza, trójpodział władz z systemem checks and balances, federalizm i sądowa kontrola – pozostają w sercu tego ‘żyjącego’ dokumentu”.

Konstytucja przyczyniła się również do wykształcenia silnej kultury prawnej (m.in. poprzez precedensy Sądu Najwyższego) oraz tradycji pokojowych przenosin władzy. Ustanawiając umowę społeczną opartą na wolnościach i praworządności, stała się wzorem dla innych państw. Amerykański model wpłynął na wiele nowych konstytucji na świecie: idee trójpodziału władzy czy praw człowieka z Konstytucji USA były inspiracją dla ruchów niepodległościowych i reform konstytucyjnych w XIX i XX wieku. Jak piszą archiwiści, Konstytucja „wprowadziła nowe doktryny państwowe, jak wzajemna kontrola władz i możliwość poprawiania dokumentu przez naród”, co zapewniło jej trwałość i elastyczność.

Dziś Konstytucja USA jest uznawana za najstarszą wciąż obowiązującą pisemną konstytucję na świecie i fundamentalny element amerykańskiego systemu politycznego. Pełni rolę kamienia węgielnego dla demokracji w USA, łącząc tradycje republikańskie z ochroną wolności indywidualnych. Zapewniając niezbędne instytucje i zasady, na których opiera się rządy większości ze szacunkiem dla mniejszości, Konstytucja stała się prawdziwym fundamentem rozwoju Stanów Zjednoczonych jako państwa demokratycznego.

Bibliografia i źródła

• U.S. National Archives, America’s Founding Documents: The Constitution of the United States oraz powiązane artykuły – oficjalna strona Archiwów Narodowych USA.

• U.S. National Archives, sekcja America’s Founding Documents: Bill of Rights oraz The Constitution: Amendments 11-27.

• Library of Congress, U.S. History Primary Source Timeline: The Constitution – materiały edukacyjne Biblioteki Kongresu USA.

• Architect of the Capitol – opis obrazu „Signing of the Constitution” (podpisanie Konstytucji).

• Bill of Rights Institute – artykuł “Separation of Powers with Checks and Balances” (esej edukacyjny).

• National Archives Prologue Blogs, “Global Influence of the U.S. Constitution” (wpływ na prawo i konstytucje innych państw).

• U.S. Senate – Constitution of the United States of America, oficjalna publikacja Senatu USA (tekst konstytucji i komentarze historyczne).

• Oficjalne źródła amerykańskie: m.in. teksty Konstytucji i poprawek (National Archives, Avalon Project Yale Law School) oraz materiały edukacyjne US History.