Kobiety na wojnie: rola kobiet w czasie Wielkiej Wojny

I wojna światowa diametralnie zmieniła pozycję społeczną kobiet. Tradycyjny model rodziny stanął pod znakiem zapytania – mężowie i ojcowie masowo poszli na front, a kobiety „ruszyły do fabryk i na front”. Pozbawione wsparcia mężczyzn, kobiety musiały przejąć ich obowiązki domowe i zawodowe, co było początkiem ich zawodowej emancypacji. Już na początku wojny przyjęły na siebie obowiązek zapewnienia bytu rodzinom: „kobiety nieposiadające praw obywatelskich (…) przyjęły na swe barki konieczność zapewnienia [rodzinie] bytu. Pozbawione ojców i mężów musiały stawić czoła trudom, jakie niosła ze sobą wojna”. Praca kobiet stała się niezbędna dla funkcjonowania gospodarki wojennej i codziennego życia.

W wyniku mobilizacji ról społecznych, kobiety znalazły się na stanowiskach zarezerwowanych dotąd dla mężczyzn. Najczęstsze formy pracy kobiet podczas wojny obejmowały m.in.:

• zatrudnienie w fabrykach zbrojeniowych i zakładach przemysłowych,

• służbę medyczną jako pielęgniarki wojenne i sanitariuszki,

• pracę administracyjną w urzędach i komunikacji (telefony, łączność),

• zaangażowanie w transport (motornicze tramwajów, kierowczynie),

• działalność społeczną i pomoc humanitarną (działalność charytatywna, Czerwony Krzyż, ruchy kobiece).

Każda z tych ról przyczyniła się do przełamywania dawnych barier zawodowych i budowania nowej świadomości płci.

Zatrudnienie w fabrykach zbrojeniowych (1914–1918)

Pracownice fabryki amunicji podczas I wojny światowej. W miarę mobilizacji wojsk kobiety masowo podejmowały pracę w przemyśle zbrojeniowym. Zastępowały mężczyzn w fabrykach produkujących amunicję, granaty oraz sprzęt ochrony osobistej – m.in. maski przeciwgazowe i elementy gumowe. Pracowały przy tokarkach, dźwigach i innych ciężkich maszynach, a także przy budowach i wycince drzew – czyli wszędzie tam, gdzie wcześniej wymagano siły mężczyzn. Dzięki temu mogły nie tylko wyżywić rodziny, ale i zdobywać nowe kwalifikacje. Jak podkreślono w badaniach: „zatrudnienie stało się podstawą zawodowej emancypacji kobiet” – dawało kobietom możliwość awansu społecznego połączonego z niezależnością finansową. Praca w fabrykach w latach 1914–1918 na zawsze zmieniła świadomość społeczną na temat tego, jakie zadania kobiety mogą wykonywać.

Służba medyczna i pielęgniarki wojenne

Wojna stworzyła ogromne zapotrzebowanie na opiekę nad rannymi, co otworzyło kobietom drogę do służby medycznej. Kobiety ochotniczo wstępowały do szpitali polowych i stacji sanitarno-ratowniczych – pracowały jako pielęgniarki wojenne i sanitariuszki tuż za linią frontu czy w szpitalach tyłowych. Już w armii rosyjskiej kobiety udowodniły swoją wartość w opiece nad rannymi (np. podczas wojny krymskiej otrzymywały za to odznaczenia). Podczas Wielkiej Wojny setki Polek działały w organizacjach sanitarnych – m.in. w strukturach Rosyjskiego i Polskiego Czerwonego Krzyża. Dzięki temu podnosiła się ich społeczna pozycja: praca w Czerwonym Krzyżu i innych służbach medycznych była uznaniem zasług kobiet i nadawała im prestiż (miały one m.in. przywileje wynikające z tej przynależności). W rezultacie kobiety zaczęły być postrzegane jako niezbędny personel na wojnie – zarówno w opiece nad rannymi, jak i w organizacji całej służby zdrowia wojskowej.

Kobiety w mundurach pielęgniarskich opiekują się rannym żołnierzem w szpitalu wojskowym (I wojna światowa).

Administracja, transport i inne zawody

W czasie wojny kobiety zastępowały mężczyzn nie tylko w fabrykach, lecz także w urzędach, na kolei i w transporcie miejskim. Pracowały w administracji wojskowej i urzędach, zajmując się sprawami biurowymi oraz łącznością – telefonistki, maszynistki czy kancelistki obsługiwały przepływ informacji, który wcześniej prowadzili mężczyźni. Pojawiły się też pierwsze kobiety-kierowcy i motornicze tramwajów, gdyż szły one zaraz z mundurami na front – jak opisano, kobiety „zaczęły wykonywać męskie zawody, jak motorniczy lub kierowca”. Dla wielu kobiet była to sytuacja zupełnie nowa, ale wykazały one, że potrafią radzić sobie w technicznych i odpowiedzialnych zadaniach. Po wojnie zdobytą samodzielność nie oddały – jak mówił reportaż muzeum: „po ustaniu działań wojennych kobiety nie wróciły już do dawnej roli. Nie oddały raz zdobytej wolności”.

Działalność społeczna i pomoc humanitarna

W tym samym okresie budowały się także społeczne ruchy kobiece i organizacje charytatywne. Polki aktywnie udzielały się w pomocy humanitarnej: prowadziły kuchnie dla ubogich, sierocińce i kursy dla kobiet, zbierały fundusze oraz koordynowały wysyłkę leków i żywności na front. Zaangażowanie polegało też na działalności edukacyjnej i propagandowej – kobiety organizowały odczyty, pisały artykuły i agitowały na rzecz walki niepodległościowej. Były też zapalonymi działaczkami politycznymi: Polki tworzyły własne organizacje, np. Ochotniczą Legię Kobiet. W Legionach Polskich służyło wg szacunków aż ok. 10 tys. dziewcząt, a ok. 800 w Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Wiele kobiet pełniło rolę łączniczek czy kurierów – przekazywały meldunki i materiały wywiadowcze. Ten wkład kobiet w życie społeczne i narodowe jeszcze bardziej uwypuklił ich znaczenie: w prasie i publicystyce wojennej podkreślano, że kobiety pełniły „służbę dla narodu” na równi z mężczyznami.

Zmiany po wojnie: prawa wyborcze i świadomość społeczna

Niewykluczone zmiany po I wojnie światowej miały swoje źródło w doświadczeniach wartowniczek. Jednym z najbardziej namacalnych efektów była reforma praw wyborczych. W Polsce już 28 listopada 1918 roku Józef Piłsudski wydał dekret, na mocy którego wybory do Sejmu były powszechne „bez różnicy płci”. Już w styczniu 1919 roku Polki poszły na wybory jako pełnoprawne obywatelki, co postawiło Polskę w awangardzie demokracji (wyprzedzając m.in. Francję czy USA). Podobne zmiany dotyczyły innych krajów – w wielu państwach zachodnich tuż po wojnie przyznano kobietom bierne i czynne prawo wyborcze.

Równocześnie zmieniła się sama świadomość kobiet co do ich roli społecznej. Wielka Wojna „przeobraziła sytuację społeczną kobiet” – po latach 1914–1918 kobiety nie wróciły do dawnych, ograniczających ról. Nawet po zakończeniu działań wojennych „kobiety nie powróciły już do tradycyjnych, stereotypowych ról. Ich samodzielność wzrosła. (…) Stawały się pełnoprawnymi obywatelkami, uzyskując prawa wyborcze oraz możliwość działalności politycznej”. Praca i doświadczenia z czasów wojny uświadomiły kobietom, że mogą być niezależne ekonomicznie i politycznie, co miało trwały wpływ na budowanie równouprawnienia płci w społeczeństwie.

Bibliografia

• Agnieszka Drozdowska, Kobiety w czasie pierwszej wojny światowej. Praca magisterska, Uniwersytet w Białymstoku 2014.

• Agnieszka Drozdowska, Kobiety a działalność Czerwonego Krzyża na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego (1914–1916), „Studia i materiały Centrum Badań Narodowościowych” 2/2017.

• Teresa Kaczorowska, Kobiety polskie w I wojnie światowej (dostęp online).

• Muzeum Historyczne w Lubinie, Rola kobiet w I i II wojnie światowej (strona internetowa).

• Patrycja Józefowicz, „Oko w oko z nowymi wyzwaniami”, Sic! E-gazeta Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 3 V 2020.

• Serwis prezydent.pl, „Podwójnie wolne. 100 lat praw wyborczych kobiet w Polsce”, 28 XI 2018.

• Portal edukacyjny Historia: Poszukaj, artykuł „Polki przy urnach, Polki w parlamencie” (dostęp online).

• Europeana, galeria „Kobiety w I wojnie światowej”.

• E. Wartalska, W diabelskim tyglu. Ludność cywilna w latach I wojny światowej, w: Wielka Wojna 1914–1918. Prawdziwy koniec?, red. T. Kasperski, Warszawa 2001.

• Inne źródła archiwalne i historyczne (Archiwum Akt Nowych, Imperial War Museum, itp.) opisujące wkład kobiet w wojnę.