Iskra, która zapaliła świat: Zamach w Sarajewie i jego skutki

Wprowadzenie

28 czerwca 1914 roku w Sarajewie doszło do wydarzenia, które przeszło do historii jako zamach w Sarajewie – zamach na następcę tronu Austro-Węgier, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Dokonał go młody bośniacki Serb, Gavrilo Princip, oddając strzały do arcyksięcia i jego żony Zofii. Ta tragedia okazała się iskrą, która zapaliła świat – bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej. Choć same strzały padły w jednym mieście na Bałkanach, ich echo wstrząsnęło całym globem, uruchamiając lawinę sojuszy i konfliktów zbrojnych. W poniższym artykule przyjrzymy się tłu historycznemu zamachu w Sarajewie, przebiegowi tego zamachu oraz jego konsekwencjom – zarówno krótkoterminowym, jak i długofalowym, które ukształtowały losy świata.

Tło historyczne – napięcia przed 1914 rokiem

Aby zrozumieć znaczenie zamachu w Sarajewie, należy najpierw poznać szersze przyczyny I wojny światowej i sytuację polityczną początków XX wieku. Europa od przełomu XIX i XX wieku była tyglem narastających napięć między wielkimi mocarstwami. Rywalizacja kolonialna, wyścig zbrojeń oraz sieć sojuszy wojskowych podzieliły kontynent na dwa wrogie obozy. Z jednej strony stały mocarstwa ententy (Trójporozumienia) – Francja, Wielka Brytania i Rosja – z drugiej Państwa Centralne (Trójprzymierze) – Niemcy i Austro-Węgry. Każde z tych państw dążyło do umocnienia swojej pozycji i wpływów, co sprawiało, że wojna wisiała w powietrzu od dawna. Potrzebny był tylko pretekst, który przewróci pierwszą kostkę domina – i właśnie zamach w Sarajewie stał się takim impulsem.

Szczególne napięcia panowały na Bałkanach, zwanych „kotłem bałkańskim”. Austro-Węgry od lat rywalizowały tam z Serbią o wpływy. W 1908 roku monarchia Habsburgów dokonała aneksji Bośni i Hercegowiny, co wzburzyło Serbię wspieraną przez Rosję. Dla serbskich nacjonalistów panowanie Austrii nad Bośnią (zamieszkaną w dużej części przez Słowian) było zniewagą i zagrożeniem dla idei zjednoczenia wszystkich południowych Słowian. W czerwcu 1914 roku Austro-Węgry przeprowadzały w Bośni duże manewry wojskowe – niefortunnie zaplanowane na 28 czerwca, czyli dzień święta narodowego Serbów (rocznica bitwy na Kosowym Polu z 1389 r.). To dodatkowo podgrzało atmosferę. Mimo ostrzeżeń o możliwych zamachach, postanowiono, że inspekcję wojsk zakończy wizytą w Sarajewie następca tronu, arcyksiążę Franciszek Ferdynand.

W samym Królestwie Serbii istniały ugrupowania konspiracyjne dążące do osłabienia Austro-Węgier. Jedną z nich była tajna organizacja „Czarna Ręka” (serb. Ujedinjenje ili smrt – Zjednoczenie lub śmierć), kierowana przez oficera Dragutina Dimitrijevicia „Apisa”. Z nią powiązana była młodzienieżowa organizacja rewolucyjna „Młoda Bośnia”, skupiająca nacjonalistów bośniackich serbskiego pochodzenia. To właśnie członkowie Młodej Bośni – w tym Gavrilo Princip – podjęli się zamachu na arcyksięcia, widząc w nim szansę na wstrząśnięcie znienawidzonym imperium Habsburgów. Spiskowcy otrzymali wsparcie w postaci broni i szkolenia m.in. od członków Czarnej Ręki, co sugeruje, że serbskie kręgi wojskowe przynajmniej pośrednio sprzyjały planowi zamachu.

Przebieg zamachu w Sarajewie

Rankiem 28 czerwca 1914 roku arcyksiążę Franciszek Ferdynand wraz z małżonką Zofią wyruszyli odkrytym samochodem ulicami Sarajewa, witani przez lokalne władze i mieszkańców. Wśród tłumu jednak czaiła się grupa zamachowców. Zamachowców było siedmiu – młodzi Serbowie z Bośni uzbrojeni w sześć bomb domowej roboty i cztery pistolety Browning. Rozstawili się oni wzdłuż trasy przejazdu arcyksięcia, wyczekując na dogodny moment.

Broń zamachowców: Spiskowcy posługiwali się m.in. pistoletami Browning kalibru 9 mm, z których padły śmiertelne strzały w Sarajewie. Na powyższym zdjęciu widoczne są trzy egzemplarze broni użytej przez zamachowców 28 czerwca 1914 roku, dziś eksponowane w Muzeum Wojskowo-Historycznym w Wiedniu.

Pierwszy atak nastąpił około godziny 10:30, gdy kolumna pojazdów z arcyksięciem zbliżała się do centrum miasta. Jeden z zamachowców, Nedeljko Čabrinović, rzucił w kierunku auta bombę. Franciszek Ferdynand w ostatniej chwili osłonił się ręką, a kierowca przyspieszył – bomba odbiła się od samochodu i wybuchła pod kołami kolejnego wozu. Eksplozja raniła kilka osób (m.in. adiutanta arcyksięcia), jednak sam Franciszek Ferdynand i jego żona wyszli z próby bez szwanku. Mimo incydentu, książęcy orszak kontynuował program wizyty – dotarł do ratusza, gdzie odbyło się oficjalne przywitanie. Podczas przemówień arcyksiążę był wyraźnie wzburzony zamachem, ale dał się przekonać zapewnieniom szefa policji, że sytuacja jest opanowana i można bezpiecznie jechać dalej.

Po uroczystościach w ratuszu zdecydowano, że para uda się do szpitala odwiedzić rannego adiutanta. Doszło tu jednak do fatalnego zbiegu okoliczności – szofer nie został poinformowany o zmianie trasy przejazdu. W rezultacie, samochód z arcyksięciem skręcił w ulicę, gdzie przypadkiem czekał kolejny zamachowiec – Gavrilo Princip. Princip, widząc przed sobą swoją ofiarę, nie wahał się. Podbiegł do zatrzymanego auta i z bliskiej odległości oddał dwa strzały z pistoletu Browning. Franciszek Ferdynand został trafiony w szyję, a księżna Zofia w brzuch – oboje osunęli się ranni na siedzenia. „Sofio, nie umieraj, żyj dla naszych dzieci!” – miał zawołać arcyksiążę, jednak rany okazały się śmiertelne. Kilka minut później oboje już nie żyli.

Princip został natychmiast obezwładniony i ujęty przez policjantów oraz rozgniewany tłum. Próbował jeszcze popełnić samobójstwo (usiłował strzelić sobie w głowę, a następnie zażyć przygotowaną kapsułkę z cyjankiem), lecz został powstrzymany. W kolejnych dniach schwytano także pozostałych uczestników spisku. Proces zamachowców odbył się jesienią 1914 roku w Sarajewie. Gavrilo Princip z racji młodego wieku (miał niespełna 20 lat) uniknął kary śmierci – został skazany na maksymalny wymiar kary, tj. 20 lat ciężkiego więzienia. Osadzono go w twierdzy Theresienstadt, gdzie w bardzo surowych warunkach doczekał końca wojny. Chorował na gruźlicę i zmarł w więzieniu 28 kwietnia 1918 roku.

Wieść o zamachu błyskawicznie obiegła Europę, wywołując szok i oburzenie na dworze wiedeńskim. Zamordowanie następcy tronu było bezprecedensowym ciosem dla Austro-Węgier. Choć nikt nie przypuszczał jeszcze, że w efekcie dojdzie do globalnej wojny, w politycznych gabinetach mocarstw zaczęły w przyspieszonym tempie zapadać decyzje, które w ciągu kilku tygodni doprowadziły do wybuchu konfliktu zbrojnego na skalę światową.

Skutki krótkoterminowe zamachu (1914)

Bezpośrednio po zamachu w Sarajewie rząd Austro-Węgier starał się powiązać sprawców z Serbią. Śledztwo wykazało, że w przygotowania zamachu mogli być zamieszani serbscy nacjonaliści (Czarna Ręka), a broń dla spiskowców pochodziła z Serbii. Władze w Wiedniu uznały zamach za pretekst do rozprawy z niewygodnym sąsiadem. Miesiąc po zamachu, 23 lipca 1914 r. Austro-Węgry wystosowały do Serbii ostre ultimatum, żądając m.in. zdławienia ruchów antyaustriackich i dopuszczenia austriackich śledczych na terytorium Serbii. Serbia, choć oficjalnie potępiła zabójstwo arcyksięcia, nie przyjęła bezwarunkowo wszystkich punktów ultimatum (odrzuciła m.in. udział Austriaków w śledztwie na swoim terytorium). To dało Austrii formalny pretekst do działania.

28 lipca 1914 roku, dokładnie miesiąc po zamachu, Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. Rozpoczął się tym samym tzw. kryzys lipcowy i uruchomiony został efekt domina wśród europejskich mocarstw. Sojusze militarne zadziałały automatycznie: carat Rosyjski, będący protektorem Serbii, ogłosił mobilizację armii na wypadek agresji austro-węgierskiej. W odpowiedzi 1 sierpnia 1914 r. Niemcy (sojusznik Wiednia) wypowiedziały wojnę Rosji. 3 sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Francji (sojusznikowi Rosji), jednocześnie dokonując inwazji na neutralną Belgię, co z kolei sprowokowało przystąpienie do wojny Wielkiej Brytanii (4 sierpnia). W ciągu zaledwie kilku dni od zamachu lokalny konflikt Serbii z Austro-Węgrami przerodził się w wielką wojnę światową z udziałem wszystkich największych potęg ówczesnego świata.

Rozpoczęta w sierpniu 1914 roku wojna początkowo nazywana była Wielką Wojną – nikt nie przypuszczał jeszcze, że będzie to dopiero pierwsza z wojen światowych. Społeczeństwa Europy z entuzjazmem (choć także z niepokojem) ruszały na front, wierząc, że „do Bożego Narodzenia żołnierze wrócą do domu”. Rzeczywistość okazała się jednak inna – walki przeciągnęły się na lata, a konflikt pochłonął niespotykaną wcześniej liczbę ofiar.

Skutki I wojny światowej (długoterminowe konsekwencje zamachu)

I wojna światowa wywołana strzałami w Sarajewie trwała ponad cztery lata (1914–1918) i stała się jednym z najkrwawszych konfliktów w dziejach ludzkości. W jej wyniku zginęło ponad 14 milionów ludzi – żołnierzy na frontach i cywilów wskutek działań wojennych, głodu czy chorób. Europa poniosła niepowetowane straty demograficzne i materialne, a całe pokolenie młodych mężczyzn zostało zdziesiątkowane na polach bitew od Verdun po Galicję.

Wielka Wojna na zawsze zmieniła oblicze Europy i świata. Do głównych długoterminowych skutków I wojny światowej należą:

• Rozpad wielkich imperiów – klęska Państw Centralnych doprowadziła do upadku czterech mocarstw: austro-węgierskiego, niemieckiego (obalenie cesarza i powstanie Republiki Weimarskiej), rosyjskiego (rewolucja i powstanie ZSRR) oraz osmańskiego. Był to koniec starego porządku opartego na monarchiach dynastycznych.

• Powstanie nowych państw – na gruzach dawnych imperiów narodziły się liczne państwa narodowe w Europie Środkowej, Wschodniej i na Bliskim Wschodzie. Polska po 123 latach zaborów odzyskała niepodległość, podobnie jak m.in. Czechosłowacja, Finlandia, kraje bałtyckie, Irlandia. Na Bałkanach powstało Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (późniejsza Jugosławia).

• Nowy ład międzynarodowy – w 1919 r. zawarto traktat wersalski ustanawiający warunki pokoju. Powołano Ligę Narodów – pierwszą organizację międzynarodową mającą zapobiegać kolejnym wojnom. Stany Zjednoczone umocniły swoją pozycję globalną, stając się obok Europy Zachodniej gwarantem nowego porządku, zaś na Wschodzie na scenę dziejową wkroczył nowo powstały Związek Radziecki.

• Rewolucje i zmiany społeczne – okrucieństwa wojny przyspieszyły przemiany społeczne i polityczne. W Rosji wybuchła rewolucja bolszewicka (1917), we Włoszech i Niemczech narodziły się ruchy faszystowskie w reakcji na chaos powojenny. Kobiety w wielu krajach uzyskały prawa wyborcze, częściowo dzięki masowemu zaangażowaniu w wysiłek wojenny.

• Droga do kolejnego konfliktu – choć I wojnę światową nazywano „wojną, która zakończy wszystkie wojny”, surowe warunki pokoju (zwłaszcza dla pokonanych Niemiec) zasiały ziarna kolejnej katastrofy. Niezadowolenie, kryzys gospodarczy i nacjonalizmy doprowadziły dwie dekady później do wybuchu jeszcze straszniejszej II wojny światowej. Można więc powiedzieć, że strzały w Sarajewie w odległej perspektywie wpłynęły też na wybuch drugiego globalnego konfliktu.

Wnioski

Zamach w Sarajewie okazał się punktem zwrotnym historii – iskrą, która podpaliła lont wielkiej wojny. Gdy Gavrilo Princip pociągał za spust pistoletu w upalne czerwcowe południe 1914 roku, zapewne nie zdawał sobie sprawy, że wywoła światowy pożar. Śmierć Franciszka Ferdynanda stała się katalizatorem wydarzeń, które na zawsze zmieniły geopolityczną mapę świata. I wojna światowa, zapoczątkowana tym zamachem, pochłonęła miliony istnień i położyła kres dawnej epoce, tworząc jednocześnie podwaliny pod XX-wieczny porządek międzynarodowy.

Historia zamachu w Sarajewie przypomina, jak pozornie lokalne konflikty i jedna iskra mogą wywołać globalną katastrofę w sprzyjających ku temu okolicznościach. Dziś, po ponad stu latach, wydarzenia z lata 1914 roku są wciąż analizowane przez historyków jako przestroga przed skutkami nacjonalizmu, wrogości między państwami i polityki opartej na sojuszach wojskowych. Iskra z Sarajewa zapaliła świat dosłownie i w przenośni – a jej skutki odczuwamy do dziś, żyjąc w rzeczywistości ukształtowanej przez wielką wojnę rozpoczętą tamtego pamiętnego dnia.

Bibliografia

• Polskie Radio 24 – Zamach w Sarajewie. Początek europejskiego samobójstwa (art. z 28.06.2024).

• Dzieje.pl (PAP) – 110 lat temu w Sarajewie zginął Franciszek Ferdynand. Zamach przesądził o wybuchu I wojny światowej.

• Wikipedia (pl) – Zamach w Sarajewie; I wojna światowa.